Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ
ҮЙСІННАМА (10)
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ТӘУЕЛСІЗ ҮЙСІН ҰЛЫСЫ
Жақып Мырзаханов: “Ежелгі үйсіндер - қазіргі Қазақстан мен оған көршілес аймақтарда (Қырғызстан және ҚХР Шынжаңда) іргелі мемлекет құрған байырғы этнос. Олар қазақтың этникалық түп-тегінің ең тереңде жатқан ежелгі тамыры есептеледі. Ғалымдар ежелгі Жұңго жазба деректемелеріне және археологиялық материалдарға сүйене отырып, ежелгі үйсіндерде мемлекеттік биліктің көшпелі халықтарға тән едәуір кемелді жүйесі қалыптасқанын, мемлекеттіліктің барлық нышандарының болғанын атап көрсетеді. Мұның өзінің қазіргі Қазақстан жеріндегі мемлекеттіліктің пайда болуы мен қалыптасып, даму эволюциясын зерттеп-білудегі маңызы аса зор” [ ] деп дұрыс айтқан. Біз енді осы ұлыстың тарихына, географиясына, мәдениетіне, т.б. жақтарына көз жүгіртейік.
Дегенмен ғалымдар “Үйсіндердің батысқа ауып Іле өңіріне қоныстанғаннан былайғы саяси, экономикалық жағдайлары, Батыс Хань, Шығыс Хань әулеттерімен арадағы қарым-қатынасы және т.б. мәселелері әлі де біздің ішкерілей зерттеуімізге зәру тақырыптар болып есептеледі” [ ] деп санайды. «Үйсіннама» соған демеу беруді, олқы санаған тұсына толықтамасын айтуды ғана мақсат тұтқан.
Реті кеп тұрғасын айта кетерлік бір жайыт - филология ғылымының докторы Ғұбайдолла Айдаровтың мына талдауы. Ол «Күлтегін ескерткіші» деген еңбегінде, “ Іле деген өзен, өңір атауының шығу тегі ЕЛ, МЕМЛЕКЕТ, ҰЛЫС ұғымына тіке байланысты сықылды. Бүкіл Батыс Өңірде ірі де күшті ел болып тұрған Үйсін ұлысы түрік тіліне ІЛ дегенді ел, мемлекет мағынасымен енгізген секілді” деп өте дұрыс айтқан(Картада Іле дариясының қазіргі жағрапиялық орны көрсетілген).
1. ҮЙСІН ҰЛЫСЫ Б.З.Д.Ⅱ-ⅠҒАСЫРЛАРДА
Үйсіндер жер жаннаты Жетісуға келгеннен соң, парасатты да тегеурінді Елжау күнбидің жетекшілігінде біртіндеп тіптен күшейе бастайды. Халқы табиғи өсім үстіне Жетісудағы көшпей қалған өзге сақ тайпаларының (нүкістердің, т.б.) қалдығы, өзге елден ауып келушілер мен соғыс тұтқындары есебінен тіпті көбейе түседі. Жұртының әл-ауқаты да бұрынғыдан көтеріледі. Өзге жағынан да дами бастайды. Бұл үдеріс әсіресе толық тәуелсіздікке қол жеткізіп, бейбіт өмір сүрген тұстарда тіпті шапшаңдайды.
Елжау күнби алғашында Ғұн қағанатына қарата әрі жауласпау, әрі құл болмау саясатын біртіндеп қолдануға бекіген сықылды. Төлейтін алым-салықты жалғасты төлейді, бірақ сиыр құймышақтатып, оны барған сайын азайтады. Тәңірқұт тұрған Ғұн астансы Ұлубалыққа (Лұңчың,龙城- Айдағарқала) әр жылғы белгіленген мезгілдерде барып тәу етуді жалғастырғанымен, сылтауын тауып барған сайын сиретеді. Өзі бармай өзгені жіберуін көбейтеді. Қысқасы Ғұн мен Хән ара соғыстан өзін алыстатудың, одан өз еліне түсетін жүкті жеңілдетудің, екі елмен де жауласпай, өз жолымен, жөнімен жүрген дербес ел болудың амалын қарастырады.
Бұл барыс туралы Уаң Биңхуа сықылды ғалымдардың, үйсіндердің “Мөде қайтыс болғаннан кейін ғана, олармен арадағы қарым-қатынасы алшақтады. Өмірдегі саяси, шарушылық мүдде қақтығыстары салдарынан үйсіндердің “күнбиі өз елін алысқа көшірді, тәуелсіз ел боламыз деп ғұндарға қол тапсырудан бас тартты” [ ] дегені ілгерілей талқылауды талап етеді. Өйткені, жоғарыда айтқанымыздай, мұнда сәл жаңсақтық бар. Мөде б.з.д. 174 жылы қайтыс болған. Ол жылы Елжау бесікте немесе ұзаса 2-3 жаста ғана. Оның ержетуі Леузаң тәңірқұт заманындағы (б.з.д. 174-161жж.) іс. Демек “Мөде қайтыс болғаннан кейін ғана” дегенді, ең кемінде, “Леузаң ( Мөденің мұрагері. – С.Ж.) қайтыс болғаннан кейін ғана” дегенге өзгерткен жөн болмақ.
Оның үстіне “Олармен арадағы қарым-қатынасы алшақтады” деген де қысқа уақыттың процесі бола алмайды. Елжауға бұл арманын біртіндеп атқару қисынды келеді. Ол әрине ұзаққа созылған болу керек. Хән әулетінің жылнамаларына сүйенген Уаң Биңхуалардың тағы бір жерде, үйсіндер “Тек кейінірек - шаруашылығы өркендеп, күш-қуаты күн санап зорайғаннан соң, жарлықты қабылдамай, ‘ғұндарға қол тапсырудан бас тартады’... Ғұндардың құлдануы мен үстемдігінен құтылудың жолын қарастырады. Әсіресе, үйсіндер батысқа - Іле өңіріне ауып барғаннан кейін айрықша жаратылыстық, географиялық шарт-жағдайда шаруашылығы қауырт өркендейді, халқы көбейеді, мемлекеті де күшейеді. Олар ғұндардың құл иеленуші тобының шаруашылық жақтағы ауыр талан-таражысына, өз бастарының саяси жақтағы келемеждену жағдайына наразылығы бұрынғыдан әрі күшейеді. Бұл жайт қайшылықты ушықтыра түседі” [ ] дегенінің белгілі дәрежеде жаны бар. Сонда Елжаудың толық тәуелсіздікке әшкере қимылы мен өнімді ісі Леузаң тәңірқұт өлгеннен соң бастылып, Гүнзен (Жюнчын - 军臣, Күнұлық, Күйік, Қайұқ, Киік, б.з.д. 161- 126 жж.) тәңірқұт кезінде негізінен жүзеге асқан болуы мүмкін.
Уаң Биңхуалар одан әрі: “Осындай құлшынулар арқылы белгілі табыстарға қол жеткізеді. Ғұндар бұрынғы үстемдігін сақтап қалуға ұмтылып, соғыс тәсілімен оларды жаныштамақ болады. ‘Ғұндар атты қосындарын қаптатса да, оларды жеңе алмаған екен. Мұны киенің құдіретіне жорыған ғұндар олардан бойын алыс ұстайтін болыпты. Солайда өз уыстарынан шығарып алмауға ұмтылып, оларға тым көп шабуылдамайды екен’. Әскери жаныштау сәтсіз аяқтағаннан кейін, ақырында олар үйсіндердің салыстырмалы түрдегі тәуелсіздігін амалсыз мойындапты” [ ] дейді. Бұл шындыққа жанасады.
Ол тұстағы ой-санаша айтқанда мынаған сенуге болар. “Бірлік түбі - тірлікті” әбден білген тәңірқұттар бас-басына тәуелсіз ел болуды көксеген бауларды (хандықтарды) жуасытып, ауа жайылғанын қайырып, қайта бағындырып, қарсыласы Хань әулетіне төтеп берер алып империяға айналуды армандаса да, Хань әулетінің түбегейлі жеңілуінің қиындығына көздері әбден жеткен және Хань әулетімен болған ғасырлаған соғыстан әбден қажыған баулар ішіндегі шамасы барлар тәуелсіздікке ұмтыла берген. Бұл тәңірқұт пен күнби-хандар ара қайшылықты әрине ушықтырған болатын.
Батыс Хань әулетінің елшісі Жаң Чян дәл осындай тұста (б.з.д. 119 жылы) Үйсінге келеді. Ол Хән әулетінің дәстүри саясаты бойынша жеткен болатын.
Оның патшасына айтқан ұсынысында, “Хән әулеті үйсіндерге қыруар тарту-таралғы ұсынып, оларды шығыстағы мекеніне қайтарса, Хән патшасының қағанкесін беріп, құдандалық байланыс орнатса... ғұндардың оң білегін үзуге, үйсіндермен байланыс жасап, олардың батысындағы Бактрияға тәуелділердің бәрін өзімізге қаратуға болады” делінеді. Бұл ұсынысты патша қабыл көреді де, Жаң Чянға патша атқосшысы мансабын беріп, ‘Оған қос атты 300 адам қосып, он мың тұяқ мал айдатып, тартуға қыруар алтын-күміс, түмендеген топ торғын-торқа дайындатып жолға салады. Жаң Чян Үйсінге әне сол тартуларды беріп, патшаның әмірін жеткізеді. Бірақ олардан кесімді жауап ала алмайды’ ” [ ].
Мей Чаурұң Ухань университетінің баспасынан жариялаған 《红颜往事》дейтін еңбегңнде айтқандай: Хань әулетінің баяғыдағы атақағаны “Хань Гаузу Байдыңдағы қоршаудан (‘白登之围’) соң [ ] өзінің арбалы-жаяу әскерлерімен ғұндардың атты әскерлеріне төтеп беру мүмкін емесін әбден білген. Сонымен бас уәзір Лю Жиңнің ұсынысын қабылдап, (ғұндарға қарата. - С. Ж.) құда-андалық саясатты жүргізуге ниеттенген. Ғұндардың сан-мыңдаған жылқысына қыз қызуымен төтеп беруге ұмтылған. Сөйтіп Жұңго әкімияты мен іргелес елдер ара байланыстың жаңа бетін ашқан”. Хань әулеті бұл айланы өзге
елдерге де қолдануға кіріскен. Сол дәстүр бойынша Жаң Чян: “Егер Үйсін елі шығыстағы атамекеніне көшіп кеп қоныстанса, онда Хань патшасы сізге ханымдыққа қағанкесін берер еді, екі ел ағалы-інілі туысқа айналып, ғұндарға тізе қоса отырып қарсы тұрар еді” деп жетті. Бұл Хань жақтың әрі Үйсін ұлысының күші мығым ел екенін мойындағаны, әрі ішкі жағындағы өз жұртын Ғұн жақтағы шекараға көшірудің әзірше қиындығын есепке алғаны, әрі аттылы мемлекетті аттылы мемлекетке айдап салып, басты жауын әлсіреткесін, сол барыста өз қолын да аттылы еткесін, бәрін (тіпті жоғарыда Жаң Чян айтқандай: «үйсіндермен байланыс жасап, олардың батысындағы Бактрияға тәуелділердің бәрін өзімізге қаратуға» дегендей, анағұрлым кең аумақты) өзіне қаратып алудың қиын емесін білгені болатын. Хань әулетінің көз алдағы үміті Ғұн жақ шекарасын, Ұлы қорғанмен ғана емес, адаммен де мықтау еді. Ал, ұзақтағы арманы ғұн патшалығын жойып, оның барлық елін өзіне қаратып, мүмкін болса және батысқа ірге кеңейте түсу болатын. Бұған уақытша ғана мықты серік қажет-ті. (Оң жақтағы сурет Үйсін Елжау Алыпкөк күнбидің ҚХР Өртекес - Моңғолкүре ауданындағы мүсіні).
Бұл Жаң Чянның Батыс Өңірге екінші рет келуі-тін. Ол алғаш келгенде, аяғы жеткен Ұлыжүз, т.б. елдерден Үйсін деген бір ірі де күшті ұлыс барын естісе де, оған соға алмай қайтқан. Бұл жолғы келісіне байланысты жылнамалар жазбасына қарата айта кетер бір ауыз сөз бар. Ол заманның әр елінде өзіндік салт болатыны табиғи. Соның бір мысалы - “тәңірқұттың сәлем-ибасы”. Ғұнмен салттас болғандықтан, мұндай заң үйсінде де (мысалы, екі оттың арасынан өткізіп аластау, шырша күлімен қол, бетін сүрткізу, т.б.) болған. “ ‘Ғұндар заңында белгіленуінше, Хань әулетінің елшілері патша куәлік белгілемелерін тастап, беттерін қарамен шыбарлап боямаса үйге (ордаға. - С. Ж.) кіргізілмейді екен’... Күнби өзін тәңірқұтпен тең қояды да, Жаң Чяндарға ‘куәлік белгісін тастап, бетін шыбарлап бояп келіп үйге кірсін’ дейді екен” [ ]. «Ханьнама. Үйсін тарауында» осыған қатысты мынадай бір сөз бар: “Күнби Жаң Чяннан тәңірқұтқа көрсетілетін сәлем-ибаны талап етеді. Бұған қатты ашуланған (?) Жаң Чян: ‘Патша ағзам сізге мол тарту жіберді. Күнби өзің жүгініп сәлем бермесең (?), тартуды қайтарып әкетемін’ дейді. Күнби оған жүгініп сәлем жасайды (?). Бұрынғыдай іззет- құрмет көрсетеді”.
Меніңше бұл сөзде титтей қисын да, ондай болуға азырақ мүмкіндік те жоқ. Бұл Жаң Чянның не оның ергегінің өз еліне қайтқасынғы бөспелік (понттық) туындысы. Шалғайда жатқан күшті елді серік болуға шақыру үшін келген, әбден ысылған мәмілегердің таныспай жатып құлдық талап етуі, тіс жармай тұрып сұмдық көрсетуі мүмкін емес. Бұл бір. Екіншіден, тәңірқұтқа он неше жыл тұтқын-құл болған Жаң Чянның бейтаныс күнби алдында мұншама қодыраңдауы да қисынсыз. Үшіншіден, бір басына байлығы жетерлік, ол түгіл Ұлы Далада аюдай ақырғын Тәңірқұттан да тіксінбейтін Елжаудың, кішкентей Жаң Чянға, әкелген тартуына бола, бас ұрып, құлдық ете қоюы тіпті мүмкін емес. Төртіншіден, бұл даладағы ұлысбасыларында ашуын келтірген Хән елшілерін өлтіре салу, бұл кез түгіл, Хань іргесі таяп тұрған одан беріректегі заманда да болған. Сондықтан мұндайды жылнамалардың қисынсыз мазмұндарына жатқыза салған жөн. Алайда кей ғалымдардың бұған нануы, кей жазушылардың сол сыңайлы (мысалы, Хән қыздарын күнбиден де ақылды да айбарлы көрсететін) сюжеттерді қыстыруы өкінішті-ақ.
Сөйтіп, бұл жолы Жаң Чян Елжаудан “кесімді жауап ала алмай” қайтады, яғни Елжау күнби бұл аса келелі іске жеңілтектік қылмайды. Жаң Чянның ұсынысына ашық жауап беру орнына, әліптің артын баққанды жөн көреді. Әрі жылы орны - Жетісудай жер жаннатынан қозғалмау, әрі Хань әулетіндей ірі елдің көңілін қалдырмау жолын қарастырады. Өз адамдарынан ірі үйірме (делегация) құрап, Жаң Чян тобына қосады. Көзбен көріп, құлақпен естіп, Хань әулетінің дипломатиялық-құдандалық байланыстар орнатуға тату-татымауын және шын ниетін байқап-таразылап келуді тапсырады. Сыйға сый, сыраға бал ретінде жылқы айдатады (Бұл өңір елдерінің Ханьге айдатқан жылқыларының кейін келе Хань әулетін қабағат құдіретті ел қып жіберерін олар өте жай білді).
Меніңше Елжаудың бүйтуіндегі басты себеп мыналар:
1. Ең алдымен бұл кезде (Еженше, Ечықса, Ійжыше - 伊稚斜тәңірқұт заманында - б.з.д. 126-114жж.) Ғұн мен Үйсін ара байланыс жауласу дәрежесіне бір неше рет көтеріліп барып басылған, Үйсін тәуелсіздігін төңірек мойындаған. Ғұн қағанатынан да, өзге елдерден де Үйсінге төніп тұрған ауыр қатер жоқ-тын. Соған Елжау асыға қоймады.
2. Елжау Хань әулетінің бертінгі (өзі елін Жетісуға көшірумен әуре болып жүрген, Ғұн мен Хань ара соғыстарға қатыспаған бергі кездердегі) нақты да соңғы жай-күйіне тым қанық емес-ті. Оған ол жақтың соңғы ахуалын, Хань Уди патшаның шын ниетін елшілер етқұлағымен естіп, көзімен көріп ішкерілей біле түсуі қажет болды. Сонан соң ойланып көруді жөн тапты.
3.Ғұндағы Тәңірқұттың Үйсін мен Хань ара жақындасуды мүлде құп алмасын біле тұра, әлі де аталас, салттас, сыйлас күйі сақтаулы тұрған оған бұл жайды хабарлап, оның тамырын ұстап көруі де керек еді.
4.Ұлы Далалық демократия бойынша, Күнби төңерегіндегі ақсақалдардың пікірін бірлікке келтіру де ұмытылмауға тиіс-тін. Бұл кезде ол топтың ішінде ғұншылдар да, антиғұншылдар да, антиханьшілдер де, томаға тұйықтықты құптайтындар да болуға тиісті.
Осы мәселе туралы «Ханьнама. Үйсін тарауында» мынадай бір тұспал бар: “Күнбидің он неше ұлынан күш-қуаты мықтысы, ел басқаруға шебері екінші ұлы Дару (Дулат, Датлұқ, 大禄. – С.Ж.) өзіне қарасты ел-жұртпен, он мыңнан аса қолды басқарып, бөлек тұрған. Дарудың ағасы күнбизада еді. Оның Жөнші (Күнсүй - 军须, лақабы Саншора - 岑陬 – Цынзоу. – С.Ж.) деген ұлы болған. Күнбизада тым ерте өлген. Ол өлерінде күнбиге Жөнші күнбизада болсын деп талап қойған. Күнби күйініш үстінде оған мақұл болған. Бұған наразылығы қозған Дару өз бауырларын жинап, ел-жұртын қарсы көтеріп, Жөншіге шабуыл жасауға сұқтанған. Күнби Жөншіге он мыңнан аса жасақ беріп, оны бөлек отырғызған. Күнби өзі сақтық үшін он мыңнан аса жасақ ұстаған. Сөйтіп елі үшке бөлінген. Бірақ, жалпы алғанда, бәрі де күнбиге бағынышты болып отырған”.
Ал, «Тарихи жазбалар. Ферғана баянында» жоғарыдағы баянның арасындағы, «Ханьнамаға» көшірілмеген мына сөздер - “Күнбизада дүние салғаннан кейін, Жөнші мирасқор болған. Дару оның орнына мен мирасқор болмадым деп наразылық білдіріп,... ”, “Жөнші мен күнбиге шабуыл жасауға сұқтанған”, “Осы себепті өзі (Елжауды демекші. - С. Ж.) жеке-дара билеп-төстеп Жаң Чянға жауап бере алмаған”.
Меніңше бұл арадағы (күнбидің Жаң Чянға жауап бере алмауындағы) себепті бір Үйсіннің үшке бөлініп (өзі, екінші ұлы және үлкен ұлынан туған немересі бас-басына бірер түменнен қол ұстап), Елжаудың оларды біріктіре алмай тұрған жағдайына итерудегі таған тым сенімді емес. Егер мұндай жағдай рас болса, Ғұн тәңірқұтының Үйсінді бас салуы оп-оңай іс болар еді. Бұл мүмкін Елжаудың Жаң Чянға дереу жауап бермеу үшін айтқан желеуі болар. Немесе «Тарихи жазбаларда» айтылғандай, “бұл істің бабын таба алмаған Жаң Чянның” [ ] иесінің алдына барғанда бабын таба алмаған күнәсін жеңілдету үшін жасаған жалы болуы да ғажап емес. Өйткені,
1. Күнбидің жайшылықта, ең сенімді жандарына - ұлына да, немересіне де, өзіне де әскер қойып, елдің үш (Сол, Орта, Оң) стратегиялық тұсын қорғап тұруды қамтамасыз етуі сол кездегі сақтық амалына тән қалыпты жағдай. Бұл түрік халықтарында тым ерте басталған доктриналық дағды. Кезінде тәңірқұт та Елжауға өз елінің билігін тапсырып, демек қол беріп, батыс (оң) жақтағы шекараны мықтап қорғауды міндет еткен емес пе еді. Қазақ халқының бертіндегі Үш Жүзінің шығу тегі де әне сонда. Ғалым Ә. Дәулетхан айтқандай, үш бөлік, үш тарап, үш қанат, үш жүз дегендер - “тарихи тұрғыдан бағамдағанда, түрік халықтарының ертедегі сақ, хұн, үйсін, қаңлы, түрік, кердері мемлекеттігі заманынан бері, ел билеу мен әскери жүйенің қажеттілігі бойынша, Сол-Орта-Оң қанатқа (Ордаға) бөліп орналастыру дәстүрінің қазақ хандығы тұсында жаңаша жетілдірілген түрі - формасы” [ ]. Бұл ежелгі Үйсін ұлысы кезінде де болған. Н. Мұқамеханұылынша айтқанда “Үйсін күнбиі алғашқы кезде елді біртұтас басқару тәртіп ережесін қолданған. Бірақ кейін-келе, олар өздерінің әкімшілік аумағының кеңеюіне байланысты үш әкімшілік аймаққа (жүзге - тарапқа) бөліп басқару жүйесін енгізген” .
2. Бұл кезде Елжау деген толысқан 50 неше жас шамасында. Ұзаса, ақыл жасы алпысқа беттеген шағы. Қаусаған, маңындағылар басынатын кезі емес. Ең әлеуетті мезгілі.
3. Егер б.з.д. 119 жылы жағдай соншалық шиеленісті болса, онда ол қайшылық былайғы кезде, ұл мен немере үлкейе, күнби қартая келе тіпті ушығуы тиісті еді. Бірақ тарихи жағдайларда ондайдың дерегі жоқ, қайта Елжау тіпті де тегеуірінді бола түскен. Үйсін елі тіпті күшейген.
Сондықтан жоғарыдағы “Бірақ, жалпы алғанда, бәрі де күнбиге бағынышты болып отырған” дегенді іс жүзінде бар билік толығымен бір күнбидің қолында уыстаулы деген мағынада түсінген дұрыс.
Демек Күнбидің Жаң Чянның ұсынысына ашық жауап бермегенін не ұлдың (Дарудың), не немеренің (Саншора Жөншінің), не кей ақсақалдардың пікір қарсылығы болғандығынан (мұндай тек пікір ұқсамастығы - табиғи құбылыс) немесе оларға сөзі өтпегендігінен дегеннен гөрі, Елжаудың өзі сабырлы ұстаныммен әліптің артын бақты, тонды асықпай, кеңесіп пішкенді жөн білді, Жаң Чянды сылтаумен шығарып сала тұрды, өз елін жауыр қылған ғұндармен тізе қоса ханьдермен соғысудан кеше ғана құтылып шыққан тұра, енді халқын тіпті жауыр қыларлық ханьдермен тізе қоса ғұндармен соғысуға баспау жағын көздеді деп қараған қисындырақ.
Сөйтсе де, Елжау Хань әулетіне тұңғыш рет елшісін, тартуын жібереді. Бұл да оның жоғарыда айтқанымыздай сабырлы ұстаныммен әліптің артын баққанын, тонды асықпай, кеңесіп пішкенді жөн білгенін дәлелдей түседі. Жылнамаларда: “Үйсін жол бастаушы, тілмаш қосып беріп Жаң Чянды жеткізіп салған. Жаң Чянмен бірге келген ондаған елші Хань әулетіне әлде неше ондаған жылқы тарту етіп, рахмет айтқан. Олар әмір бойынша Хань әулетін барлап, іргелі ел екенін аңғарған” [ ] делінеді. Жоғарғы оң жақтағы сурет б.з.д. Ⅱ ғасырдағы Хань әулетінің (қызылкүрең түсті)аумағы.
Артынан (10 шақты жыл өткенде, Жаң Чян өлгесін 5 жылдан кейін, шамамен б.з.д. 109 не 108 жылы) мына себептер зор өзгеріс әкеледі:
А. Елжау жіберген елшілері арқылы Хань әулетінің дәл қазірде де халқы көп, байлығы мыңғырған, сан қалалы, дамыған да күшті ел екенін бұрынғыдан да анық біле түсті. «Тарихи жазбаларша» айтқанда, “Үйсін елшілері Хань әулетінің халық саны көп, бай ел екенін өз еліне қайтып барып айтқаннан кейін, олардың елі Хань әулетіне ден қоя бастайды”.
Ә. Хань әулетінің елшілері бұл маңға қаптай бастады, тіпті ту сыртындағы Ферғана, Даюежы (Ұлыжүз), Қаңлы, Бактрия, Алан, т.б. елдерге де барып-қайтып жатты. “Мұнан тіксінген үйсіндер (Хань әулетіне. - С. Ж.) елші жіберіп, жылқы тарту етеді, Хань әулетінің қағанкесін алып, құда-андалы болсақ деп ниет білдіреді” .
Б. Хань әулеті, бұрынғы замандағыдай Ғұннан таяқ жей беретін емес, Ғұн қағанатымен соғыста көбінше жеңіске жетіп, оларды солтүстікке, батысқа тықсыра бастаған. Хань Удидың б.з.д. 121-120 жылы Хо Чюйбиң дейтін шербасысы бастаған ауыр қолы ғұндарға қарсы сұрапыл шабуылға өткен болатын. Хань әулеті, 10 шақты жыл жалғасқан ғұндарға қарсы аяусыз соғыс барысында, бүгінгі Шанши мен Ганьсу өлкелері аумағындағы талай жерді тартып алып, Жючюан (酒泉), Ууей (武威), Жаң-йе (张掖), Дунхуаң (敦煌) аймақтарын (郡) құрған. Ол аймақтарға теңіз жағалауындағы жұртынан талайды көшіріп, жер беріп, шекара районын әрі егінші, әрі қарулы халқымен қымтап, ғұндардан тізе бүккендерді теңіз жағалауына, шығыс шекарасына бытырата орналастырып, ассимилияцияға беттетіп тастаған болатын. Сонымен, Хань әулетінің батыс іргесі біртіндеп Үйсіннің шығыс шекарасына таяйын деген. Алтынқала (қазіргі Ланжоу. - С. Ж.), Хыши батысы және Оңтүстік тау мен Тұздыкөл (Лобнор - С. Ж.) жақтарда ғұндар көрінбес болған . Елжау жылдар өткеннен кейін болса да мұны естіді, білді.
В. Ғұндардың құлдырауы Ғұня (浑邪) ханның Ханьге тізе бүгуімен басталған болатын. Ғұндар Барқынтау (Иншан), Хытау (Ордос маңы), Хыши (Бүгінгі Ганьсуге шамалас) сияқты өңірлерінен айрылған. Оның үстіне Ғұн қағанатының ішкі қайшылығы үдеп, тақ таласы қозуға, ел әлеуеті әлсіреуге бет бұрған.
Г. Ең бастысы - “Жаң Чян өлгеннен кейін, Хань әулетінің үйсіндермен барыс-келіс жасағанын естіген ғұндар, от алып қопаға түсіп, үйсіндерге шабуыл жасауға бекиді” . Демек, әсілі Ұлы Даладағы бауларының басын қайта құрауды көксеген Тәңірқұт, Үйсінге Хән әулетімен дипломатиялық-құдандалық байланыс орнатуға кіріскені үшін ыза болады. Сонымен, Ғұн қағанатының елбасыларының не болса да Үйсінге шабуылдау ойына түскенінен шыққан сыбыс Елжауға да жетеді. Егер бұл рас болса, Үйсінге әрине қатер еді. “Жаманды айтпай жақсы жоқ...”. Елжау, күндердің күнінде ол қауіп басқа төнсе, тым құрығанда арашаға да ел керек деп санайды. Ол бұл арашаның арғы түбіне көз жеткізе алғаны жоқ.
Бұл кездегі жағдай салдары туралы «Ханьнамада» былай делінген: Сонымен үйсіндер “Хань әулетінің қағанкесін алғымыз келеді дейді. Патша ағзам бұл жөнінде уәзірлеріне ақыл салады. Олар ақылдаса келіп, ‘алдымен құда түссін, қызды сонан соң берейік’ деседі. Үйсіндер мың жылқы қалың айдатып құда болады”. Арғысын айтпаған күннің өзінде, Ғұндардан атты әскерінің аздығынан таяқ жеп жүрген Хань әулетіне жылқысын көбейту үшін бір қызын мыңдаған жылқыға сату өте тиімді сауда болатын.
Сөйтіп, араға он неше жыл салғасын, Елжау күнбидің сыртқы саясаттағы ұстанымы, дипломатиялық көзқарасы өзгереді де, Хань мен Ғұн ара байланысты «тепе-теңдікте тұтуға» батыл кіріседі. Дегенмен, бастабында ғұндармен туыстық-сыйластық байланысты әлі де бұрынғыдай (хәндермен байланыстан гөрі жоғарырақ) ұстай беруден айни қоймайды. Ғұн қағанатынан сескенсе де, Хань әулетінен сезіктенбейді. Хань патшасы Хань Удидың өз елін күшейтуге келгенде ата-бабаларынан асып туған жан екенін, елінің іргесін батысқа қарай мейлінше кеңейту мұраты барын, Ғұн қағанатын қирату тек оның алғашқы қадамы ғана екенін, сонсоңғы кезек Үйсін, т.б. елдерге де (өгізге келгеннің ертең бұзауға да) жетерін болжамады. Бәлкім болжаса да, пендешілік дейтін нәрсе қолындағы билік тізгініне жабысқан болса, өз басының амандығы үшін ертеңгіге бас ауыртуды артық санаған да шығар. ... Бұл әлемде олқысыз алып болмаған ғой. Кей кіші елдерде мұндай қылық бүгінде де бар емес пе. Сөйтіп, Хань әулетімен дипломатиялық-құдандалық байланысты Ғұн қағанатының баса көктеуіне тұсау санай тұрумен ғана шектелді. Мұны бүгінгі біреулер Елжаудағы парасаттылық санаса, енді біреулер алжығандығының белгісі десіп жүр.
Елжау Хань әулетінің құдандалық саясатына мақұл болып, мол қалыңмалды айдатты. Бірақ «Хәннама. Батыс өңір баяны. Үйсін баянында» Хань Уди заманы юанфың жылдарындағы (б.з.д. 110 - б.з.д. 105 жылдарда) Елжау күнби қартайған адам ретінде айтылады. Расында да сол кездері ол жетпістен асқан болу керек. Демек Елжаудың Хань қағанкесін өзі алу, одан бала сүю ниетінде болар кезі емес.
Ғалымдар айтқандай, “Батыс Хань әулеті мен Үйсіннің құда-андалық іс-әрекеті, ісжүзінде, саяси одақтасудың тәсілі болып есептеледі. Тиімді саяси, әскери жағдайларда мұндай құда-андалық арқылы тамаша саяси табыстарға жол ашуға болады. Өйткені мемлекет билігі патриархалдық, мирастық үлгіде жалғасатын хандық үстемдік жағдайында, ханның өзіне қыз беру, сөйтіп сол хан-айым арқылы ханға және бүкіл ордаға ықпал жасаудың өзі белгілі нақты жағдайда айрықша рөл атқарады. Батыс Хань әулеті Үйсінмен құдаласқанда осындай тілекті негізге алды. Лю Шижюн (刘细君) Елжауға - қойнының жылуы, сойылының қаруы қалмаған қартамыс күнбиге күйеуге шықты. Елжау күнби кейін Шижюнді үлкен немересі Жөншіге қаратпақ болғанда, Хань әулетінде конфуцийшілдік - этикалық өнегемен өскен Шижюн бұған мақұл болмай, ордадан ақыл сұрады. Хань патшасы Лю Чы оған: ‘Сол елдің әдет-ғұрпына көнгенің жөн. Үйсіндермен тізе қоса отырып, ғулардың [ ] тұқымын құртуға ниет бекіттік’ деп жауап қайырды. Осының өзі-ақ бұл саяси құда-андалықтың мәнін айпарадай ашып тастайды” [ ].
Меніңше бұл арада Хань әулетінің Лю Шижюн қағанкені күнбиге (әйтеуір күнбиге!) ұзатқаны шындық. Бірақ әбден қартайған Елжау, өзіне емес, болашақ күнбиге айттырған болар. Бірақ оны әу баста ашып айтпауы да, айтқанымен ауыздан ауызға күңгірт жетуі де, Хань тіліне толық аударылмауы да мүмкін. Күнбиге ұзатылдым деген Лю Шижюн, Елжауға емес, Саншораға тиетінін Үйсінге келгесін білген. Ол кезде Саншора күнби емес. Шижюннің жас әйелдік табиғи сезімін ойлағанда, шалға емес жігітке барғысы келетіні сөзсіз. Ал міндетіндегі саяси сезімін ойлағанда, өзінің Хань ордасынан үстіне алып келген құпия жауапкершілігін атқару үшін, сөзсіз түрде, күнби ұлдарының біріне емес, кім болса да, тұпа тура күнбиге баруға тиісті. Оның патшасына хат жазып, Саншораға баратын болдым деп налуы осы күнбиге қолы жетпеген өтпелі кезеңнің (Саншораның күнбилігі әлі жарияланбаған, оның орнына Дару сықылды өзгенің шығып қалуы да ғажап емес тұстың) тудырған түсінбестігінің салдары. Егер бұған ол кездегі тілдік бөгеттер мен аударудағы ағаттықтарды заманына сала ойласаңыз, бұл көзқарасыма иланып та қаларсыз. Күнбиге айттырылды дегеннің хатқа Елжауға айттырылды болып түсуі мен түсінілуі, ал Елжау жүрегінде Хань қағанкесін болашақ күнбиге қосу бекімі болуы әбден ықтимал да қисынды. Мұны, 2100 жылдың алдындағы жазбаларға құл болмай, милы баспен дұрыс таразылаған жөн. Кейінгі ісжүзіндік ахуал - оның Елжау тірі кезінде Саншораға берілуі Елжаудың оны алмағанын тағы да дәлелдей түседі.
Хань әулетінің Үйсінге қағанке ұзатқанын ести сала, тәңірқұт та бір қызын күнбиге (Саншора Жөнші күнбиге) береді. Әрі екі ел ара тепе-теңдікті, әрі “қарыстан сүйем жақын” саналатын дәстүрді сақтау үшін күнби Ғұн қағанкесін сол күнбише етеді. Ол кездегі салт бойынша лауазымдар ішінде сол атанғандар оң атанғандардан жоғары тұратынын алғы бөлімде айттық.
Мөлшермен б.з.д. 109 жылдың соңында Лю Шижюн Үйсін еліне, Күнбидің (меніңше Саншораның) оң тізебасар күнбишелігіне ұзатылады. Б.з.д. 108 жылы келіп түседі. Бірақ Лю Шижюн Үйсінде 5 жыл (кей әдебиеттерше б.з.д. 105 жылы түсіп, бір-ақ жыл) ғана өмір сұрген. Жылнамалар оның ән-күйге құмар, көркем жазуға шебер, әдебиетке зауықты болғанымен, көңілі нәзік еді. Үйсін тілін білмейтін. Үйсіннің ғадет-ғұрпына көндіге алмағаны тағы бар. Әйгілі “Аққу жыры” (《黄鹄歌》) Шижюн қағанкенің туған жерін сарыла сағынған сезімін жұртқа жайған-ақ. Ол жырдың алғы шумағы төмендегідей:
吾家嫁吾兮天一方，
远托异国兮乌孙王。
穹庐为室兮毡(旃)为墙，
以肉为食兮酪为浆。
居常土思兮心内伤，
愿为黄鹄兮归故乡。
аудармасы:
«Мені ұзатты әлемнің ар жағына,
Шалғай, жат ел –Үйсіннің қағанына.
Дөңгелек үй, туырлық там орнына,
Ет жеп, айран ішеді тағамына.
Аққуша оралсам деп сарыламын,
Туған жұртты сарғая сағынғанда».
Бұлай дегендік талайды, әсіресе еліне деген сағынышын аңғартады. Бұл – http: //www. myspact. cn сайтынан алынған (әрине ол екі Хань жылнамасын кеңіте жазған) көзқарас – іс жүзінде талайға ортақ пікір. Дейтұрғанмен, тек сағыныш ғана ма? Айдалу сезініп, құсалану жоқ па? Оның салдары неге соқты? Ауырды ма? Өзіне қол жұмсады ма? Не әлдебіреу қастық қылды ма?... дегендерге ертедегі дерек көдерінде жауап жоқ. Ал, шындығында бұл арада кемінде мынадай ықтималдықтар тұр:
1. Қатты торығудан барып ауруға шалдыққан не өзіне өзі қол жұмсаған.
Мүмкін ол әсілі Үйсінге келгісі жоқ қыз, яғни Жау Жюн қағанкеге (кейінгі заманда тәңірқұтқа ұзатуды өзі тіленіп тұрып алған, Хань патшасы шығарып саларда ғана көріп, ересен сұлулығына қатты тәнті болған, соғанға шейін бұл қызды өзіне көрімсіз деп айтып келген жанды өлтірткен Уаң Жаужюн сұлуға) ұқсамайтын райдағы қыз. Оның әкесі, Жяңду деген жердің ханы Лю Жян (刘建) - әрине Хань әулетінің атақағаны Лю Баңның тұқымы. Бірақ, б.з.д. 121 жылы Лю Жян патшаға қарсы көтеріліс жасап, жеңілгесін өзін-өзі өлтірген адам болғандықтан, Лю Шижюннің өзінің Үйсінге ұзатылуын жер аудару сипатында сезінуі де ғажап емес. Ал, Профессор, аса атақты ғалым Жаң Шиман “Үйсін қазақтары туралы зерттеу” деген еңбегінде: Лю Шижюн күнбише “өзінің төркінінен ертіп келген нөкер, қорғаушы, кәнизек, әтек, т.б. жүздеген адамының күтуімен ордада тірі жесір болып отыра берді. Тек құрғақ атағы болмаса, бір жылдан астам мезгіл ішінде күнбидің дидарын бір-ақ рет көрген болатын” дейді. “Ханьнамада” да “Ол... жылына бір рет күнбимен кездесіп, дәм-тұз таттырып тұрды. Оның оң-сол қол ақсүйектеріне ақша тарту ететін” делінген. Нығымет Мыңжанұлы: күнбидің “Хань әулеті ханышасы Шижюнді айттыруы оған некелену үшін емес, тек саяси дипломатиялық мақсат үшін еді... Жаң Шиманның бұл пайымдауы шындыққа үйлеседі” деп бұл байланысты расқа шығара түседі. Мұның бәрі көңілі нәзік қызды құсалану сықылды ықтималдықтарға итеруі әбден мүмкін. (мына сурет ҚХР Құлжа қаласындағы Лю Шижюн мұражайындағы Шижюн мүсіні)
2. Қастандық болған. Сыртқы күштегі ғұндар жағынан немесе Үйсін ішіндегі Ханьге қарсылар тарапынан қастандық болуы мүмкін. Осыдан жарым ғасырдан соң Лю Жиеюдың Нәби күнбиді өлтіруді жоспарлап, іске асыра алмай қалғанын (жаралы күнбидің Лю Жиею ордасынан қашып құтылғанын) еске алғанда, үйсіндер ішінде де Лю Шижюнге қас қылғысы келетіндер барлығына күмәнданудың орны жоқ.
3. Туыттан кетуі де ықтимал. Лю Шижюннен Шяфу атты бір қыз қалған. Бәлкім сол туыттан кеткен де болар. «Күнбимен жылына бір-ақ рет қонақасыда ғана кезігетін тұрса, ол қыздың әкесі белгісіз. Бұл да бір мәселе» деушілер де бар. Ал, уикипедия (еркін энциклопедия) : «一年后，细君为岑陬生下一女名少夫后，因为产后失调，加上心绪难平，不久便忧伤而死» деп жазады.
Елжау күнби б.з.б. 104 жылы өз ажалынан дүние салады. Оның тірі кезіндегі өсиет-уәдесіне құрмет еткен Тайпа Көсемдер Алқасы (ТКА) оның немересі Жөнші Саншораны күнбилік таққа көтереді.
«Ханьнаманың» айтуынша оның аты - Жөнші, лақабы - Саншора, қағандық лауазымы - күнби.
Лю Шижюн өлгесін, б.з.д. 101 не 102 - жылы, Хань Уди Үйсінге әрі іске асыра бастаған құда-андалық саясаты бойынша, әрі Саншора күнбидің разылығына сай тағы бір қыз ұзатады. Ол Чу хандығының (楚王) билеушісі Лю Удың (刘戊. б.з.д. 121 – б.з.д. 153 жж.) немересі, 20 ға енді таяған Лю Жиею (刘解懮, Б.з.д. 120-49 жж.) болатын.
Сөз болып жатқан екі қыздың ататегі туралы мәлімет былай дейді: Хан әулетінің шаңырағын көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші мұрагері - Хань Жинди лақапты ЛюЧи (汉景帝，刘启). Оның Лю Фей (刘非) дейтін ұлы Жяңду (江都) еліне хан болады. Лю Фейден Лю Жян туған (刘建- бұл да әке орнына Жяңдуға хан болған). Лю Шижүн - осы Лю Жяннің қызы. Ал Лю Баңның төртінші інісі. Чу хандары (楚王) сонау Хан әулетінің шаңырағын алғаш көтерген атақаған Лю Баңның (刘邦) төртінші інісі Лю Жяудан (刘交) тараған зор әулет (庞大的家族) еді. Чу хандығын, Лю Жяудан соң, оның ұлы Лю Иңкы (刘郢客) биледі, бірақ оның өмірі қысқа болды. Ол өлгесін орнына ұлы (Лю Жяудың немересі) Лю У (刘戊) шықты. Лю У ағайынды алтау-ды. Хан еместері өңшең төре болатын. Лю У ерке-шолжың, әдеп-ибасыз, ойынпоз болып, өзгеге құрмет түгіл, мемлекет шаруасына мән беруді де білмей, үнемі қай-қайдағы тексіздермен сауық-сайран құрып өскен сыңайлы. Оның үлкендер қайтыс болған күндері де ішіп-ойнап жүргенін естіген патшаның оған меншікті иелікті тарылтып тастау жазасына кіріптар еткен кезі де болған. Лю У хан болғасын, көп ұзамай, әкесінің сенімді де мықты қолқанаттарының арт-артынан кетуі де содан болар. Артынан, жеті ханның патшаға қарсы көтерілісіне (“七国之乱”) қатысып жеңілгесін, ол өзін өзі өлтіреді. Патшалық дағды бойынша, оның бұл қылмысы ұрпағына мейрімсіз күйреткіш апат боп тиеді. Мұндайлардың ұрпағы, жай бұқара күйіне түсіп қана қалмай, тіпті бас көтере алмас күн кешетін, біртіндеп құритын, із-тұзсыз кететін. Оларға қайтыс болған тектілер қойылатын тұстан көрлік те бұйырмайтын. Шенді-шекпенділер оларға жуымайтын. Лю Удың ұрпағының (соның ішінде Лю Жиеюдың әкесінің де) тарихи жазбаларға түспей қалуының басты себебі міне осы. Сондықтан, нағыз тектінің ұрпағы Лю Шижүннің өз тағыдырына налып, құсаланып өлуі мен Лю Жиеюдың мұндай тағдырды қуана қабылдап, елі үшін қартайғанша адал еңбек еткенін салыстыра келіп, кей тарихшылардың Лю Жиеюдың патша тұқымымен (сол қатарда Лю Умен) еш қандастығы жоқ, қарадан шыққан саяси қайраткер деуіне таң қалуға бомайды.
Лю У өлгесін, туыстары бір жағынан оның қылмысына патшадан кешірім, рахымшылық сұрап, жазаның жеңілдеуін өтінсе, енді бір жағынан, астанадан 2000 шақырым алыста жатқандарынан, хабар ошардың патша құлағына тез жетпесінен пайдаланып, Лю Уды тәуір жерлеп алуға кіріседі. Олар патшаның Лю Уды, алтынға орап көмуге мақұл болса да, онымен Чиң Шыхуаң зиратындағыдай қалың мүсінқолды ( Терракотовые воины, 兵马俑) қоса көмуге көнбесін әбден білуші еді.Оған көнсе ол «Лю У арғы дүние бақида да көтеріліс жасайтын мүмкіндікке ие саналады» емес пе! Бірақ туыстарының қулығымен Лю У осылайша Айдағар тауына (狮子山) қойлып кетеді.
Лю Жиею жайшылықтағы қыздардың бірі ғана емес, Лю Шижюннен мүлде басқаша ару болатын. Қазіргі әркім-әркім оны «әкесінің қылмысына бола бүкіл туыстарымен қатар нелер жапаны да тартқан, алуан қақпайды да көрген еді. Асқан сұлу, шымыр денелі, қайратты, қайсар Жиею саясатқа да қатты қызығатын. Соған да шығар, ол әулет ордасының құда-андалық саясатын недәуір тез түсіне қойды. Сонымен бейне алып қолбасының еліне зор үлес қосу үшін алысқа аттанарындағыдай, жеңіспен оралар сеніммен, асқақ көңілмен шалғайға ұзады» деп жазып жүр (мына сурет Лю Жиеюдың ҚХР Құлжадағы Лю Шижюн мұражайындағы мүсіні).
Ол келе салып, саяси міндетіне қажетті дайындыққа кіріседі. Тіл үйренеді. Салт-ғұрыпты игереді. Үйсінге балдай батып, судай сіңудің қамын қарастырады. Үйсіндерден өз маңына неғұрлым көпті тартудың барлық амал-айласын іске салады. Ертең күнбиге ізбасар боларлық Хань жиендерін дүниеге әкелу мен оны баулу тіпті ұмыт қалмайды.
Көп ұзамай, 10 жылдай билік құрған алғашқы күйеуі Жөнші күнби қайтыс болады. Оның ұлы әлі жас-тын. Ол өлерінде “Менің орныма көкемнің (әкесінің інісі - әдебиеттерде Датлұқ, Дару делінеді, Далу - 大禄 - Дулат - С. Ж.) ұлы Оңғай (翁归, Уыңгүй) шықсын. Ол менің ұлым (ғұн қызынан туған - С. Ж.) Нәби (Ней би - 泥靡) ержеткенде орнын соған берсе” деген өсиет қалтырады. Үйсін ығайлары (ТКА) бұған мақұл болады. Сөйтіп Оңғай мөлшермен б.з.д. 93 жылы Күнбилік таққа отырады. Лю Жиею әменгерлік салт бойынша Оңғай күнбиге оң күнбише болады. Алып денелі, ақылды, қайратты болғасын шығар, оны хәндер “етжеңді би” (семіз хан, фейуаң - “肥王”) деседі екен. Әрине, Жиею іштей: “Мақсатқа жетпей тынбаймын! Ол үшін барша ебін тауып, Етжеңді биге, Үйсін ығайларына жағуым керек” дейді. Ол дегенін келістіріп атқаруға кіріседі де. Күнбиді өзіне магниттей тартады ғана емес, көп ұзамай арт-артынан Өңкей (Нуангұт, Юәнгүй -元贵), Мәнән (Муаннен, Уаннян, 万年), Датлок (Далы - 大乐) дейтін үш күнбизатты да дүниеге әкеледі. Күнби оның сөзіне құлақ асқыш та бола бастайды. Хән әулеті мен Үйсін ұлысы ара байланыс та қыза түседі. Екі ел ара елшілер қайшалысып жатады. Бұл барыста елінен ере келген қолқанат қыз (婢女, Slave girl, күңқыз) Фың Ляу (冯嫽) да ересен ес қатады. Ол оқыған, шешен, жосыншыл, мұқият, айлакер, сергек, адал, тіпті өзіне әпеке-сіңілдей боп кеткен бойжеткен болатын. Ол ретін келтіріп, Үйсіндегі зор биліктің иесі болып жүрген оң шербасыға (оң сеңүн, 右将军) тиіп алады. Сонымен біртіндеп Лю Жиею мен Фың Ляу тобы Үйсін ордасының іші-сыртында бөлекше күшке айналып, Үйсін мемлекетінің саяси, экономикалық, әлеуметтік, әскери, т.б. салаларына терең ықпал жасай бастайды. Лю Жиеюдың ысылған саясаткерлігі мен Үйсіндегі өмірінің ұзақтығы салдарынан Хән әулетінің үйсінге ықпалы күн сайын күшейе береді [ ].
Әрине, Лю Жиеюдың басты күндесі бұдан орны жоғары, ғұн қағанкесі, сол күнбише еді. Ол төркіні Ғұн қағанатына бәрін жеткізіп тұрады, әрине. Жылдар өтіп жатты. Ғұн мен Үйсін арасына түскен шоқ маздай бастайды. Бертін келе ол тіпті от алайын да дейді. От алып лаулаған тұсы да болды. Соғыс қаупі төнді.
Мысалы, Б.з.д. 74 жыл төңерегінде, Хән патшасы Жауди (汉昭帝) сырқат болатын. Хән әулетінің күйі де Хань Уди кезіндегідей емес-ті. Бұл Қоянды (壶衍鞮) тәңірқұтқа талай жылдан бергі ашуын бір шығарар, кешегі бауларының басын қосып, Ғұн қағандығын аяғынан тағы бір тік тұрғызар орай саналыпты. Сонымен ол қалың қолымен Үйсін жерінің шығыс жағын - бүгінгі ШҰАР-дағы Сауанға шейінгі тұсты басып алып, Үйсінді Хәннен бет бұруға, Лю Жиеюді Ғұнға тапсыруға қыстапты. Жылдар өтіп жатады. Оңғай күнби түмендеген қолын шекараның әр тұсына қойып, арбасқан күй сақтап, әрі Ғұнға қарсы шабуылға дереу шықпайды, әрі Лю Жиеюды оларға тапсырмайды. Екі ел ара арбасқан жағдай созыла түседі. Ыза кернеген Лю Жиею иесіне - әлі таққа шыға қоймаған болашқ Хән патшасы Шюанди (宣帝) Лю Шюнге (刘询, б.з.д. 73-49 жж. билік құрушы) аттандаған хатын тізгін ұшымен жіберіп, Ғұнға қарсы соғысқа көмек сұрайды. Алайда Хән патшасының мұрагері туралы Хән ұлықтарының талқысы ұзаққа созылады да, Үйсін ісіне ешкімнің бұрылар шамасы болмайды. Хань Шюанди таққа шыққасын, оған Оңғай мен Лю Жиею бірлесіп тағы хат жазады. Тағы да көмек сұрап. Бірақ бұл да ұзаққа дейін жауапсыз қалады... Аяғы әрең дегенде Лю Жиеюдың көне досы Чаң Хуй (常惠) ( ? – б.з.д. 46 ж.) – тайуандық, жас кезінде (Лю Жиею үйсінге ұзатылғаннан кейн 3 жылдан соң) Су У сықылдылармен бірге елші бола барып, ғұндардың қолына түсіп, 19 жыл (“қошқар төлдегенде қайтатын”) тұтқын болған, кейін Хань Жауди патша ғұндардан әрең сұрап алған, еліне келгесін санаткер абыз (光禄大夫) етіп көтерген Хань ұлығы б.з.д. 71 жылы келеді. «Хань жақтан 150 мың қолдың көмекке келе жатқанын» айтып.
Хань әулеті жақ осы Чаң Хуйды сәйкестіруші етіп, 5 шербасының әр біріне үш түменнен қол беріп, жиыны 150 мың әскерді шығыстан аттандырады. Ал, Үйсін ұлысы жақ Оңғай күнби өзі қолбаслық еткен, шекараның әр тұсында Ғұнға қарсы атылуға дайын тұрған 50 мың қолымен батыстан тиісетін, ғұндарды екі бүйірден соға құртатын болысады...
Бірақ соғыс басталғанша Хань қолы келмейді, тек Үйсін қолы ғана ғұндармен айқасып, ғұндарды ойсырата жеңеді. Оңғай күнби тәңірқұттың көкесі, жеңгесі, әйгілі хандары мен тұтықтары бастаған 40 мың адамын тұтқындап, төрт түлігінен 700 мыңдайын олжалап айдап қайтады. Соғысқа қатыспаған, тек жол-жөнекей жортуыл жасаған “Хань жақтың бес қолбасысы көп олжа түсіре алмай” бос қайтады.
Ғалымдар ішіндегі бұл деректерде жаңсақтық та, асыра сілтеушілік те бар деушілерге құлақ асуға да, оны зерттей түсуге де тиістіміз. Себебі олар “50 мың қолдың жорығына кемінде жүз мың жылқы, елу мың сойыс мал, отыз мыңдай салықшы топ еруге міндетті. Оған 50 мыңға таяу тұтқынды, 700 мыңдай әр түлік малды қосыңыз. Сонда жорық аз ғана уақытта сәтімен және оңай біте сала ма?” деп қарайды.Қисыны бар.
Бірақ, егер мыналарды :
А. Ресми соғыс алдындағы екі жақ арбасқан күй кемінде 2-3 жылға жалғасқан. Бұл барыста күнби соғысқа әбден дайындалып, сақадай сай тұруы мүмкін;
Ә. Үйсін елінің бұл тұстағы шығыс шекарасы Тәңіртаудың солтүстік қапталындағы Боғда маңына дейін созылып жатқаны рас. Бірақ, Тәңірқұт ол жақты басып алып, қолының, жұртының, малының бір бөлегін Манас маңына дейін әкелген;
Б. Ғұн жақ, Үйсінге қысым жасап, төніп келіп тұрғанымен, қашанда басты да күшті жауы Хань жақтан сақтануды баса ойлайды. Сондықтан сайлауыт қолының көбі арғы шығыста болуы ықтимал;
В. Ресми басталған соғыс та айларға созылған. 50 мыңға таяу тұтқын мен 700 мыңдай әр түлік мал, қысқа уақытта емес, сол айлар ішінде топ-тобымен қолға түскен, Үйсін артқы шебіне топ-тобымен айдатылып тұрған. Үйсін қолы жеңіспен адымдап, біртелеп алға басқан;
Г. Қолға түскеннің көбі Ғұн тылындағы бөдүн мен мал болуы да ықтмал...-
дегендерді ескерсек, жаңсақтық пен асыра сілтеудің тым ауыр саналмауы да мүмкін.
Әрине ол заманның адамдарында да не не парасаттылар бар болатын. Бұл тұста, Үйсін іші-сыртындағы әркім бұл керемет жеңіске әр түрлі талдау жасасып жатты:
Біреулер, Хань қолының жай қалуын сылтауға балап, олардың шын ниеті екі бөріні таластырып қойып барлау, екеуі де әбден қалжырап титықтағанда екеуін де бас салу, сосын Үйсіннің “бетінен сүйіп”, Ғұнның “бетіне шапалақтап” екеуін де айдағар қойнына басу еді. Оған Үйсін бой бермей кетті. Хань жақ енді Үйсіннің бұдан ары күшеюінің алдын алу керектігін байқады десті.
Енді біреулер, Ғұндар, Үйсінді көзге ілмей, шығыстан келатқан Хань қолын тосуға бір бөлік күшін жіберді де, Үйсін жақта қалған аз қолымен жеңіліп қалды. Іс жүзінде, соғыспаса да, Хань қолының үйсіндерге көмегі зор болды. Нағыз достық деген міне осы десті.
Осы жылы қыста Ғұн жақ (тәңірқұт он мың қолмен) Үйсінге тағы шабуылға өткен екен. Аяқ астынан құбылған қатаң ауа райы Ғұн жақты ауыр апатқа тап қылады. Сұрапыл қарлы дауыл Ғұн қолының мал-жанынан 10 нан 9 ын қырып салады. “Олардың әлсіреген орайын пайдаланған диңлиңдер ту сыртынан шабуылға өтеді. Ухуандар шығыстан шабуылдайды. Үйсіндер батыстан тиіседі. Үш ел ғұндардың он мыңнан аса адамын қырып, он мыңнан аса жылқысын, сиырын, ұсақ малын олжалайды. Оның үстіне, олардың адамының оннан үші, малының оннан бесі (апаттан. - С. Ж.) қырылады. Ғұндар барынша әлсірейді” . Аман қалған Ғұн жұрты мұны тағы да күнбилер ата-тегінің киелі хикметіне балап, тәубе қып, жуасып қайтады.
Дейтұрғанмен, үйсіндердің бұл жеңісінің батыс өңірдің саяси ситуациясында бұрын көрілмеген сипаттағы зор өзгерісті тудырғаны хақ. Сондықтан, Жиею тобының Үйсін ордасы іші - сыртындағы ықпалы тіпті күшейе түседі. Тіпті қолқанат қыз Фың Ляудың өзі “Фың ханым” (冯夫人) атанып, Хань ордасының уәкілі мәртебесімен Батыс Өңірдегі әр ел хандары мен уәзірлеріне күймемен шапқылайтын Лю Жиеюдың елшісіне айналады!
Әрі Хань, әрі Үйсін ықпалының артқандығының мысалы ретінде айта кетсек, Такламаканды жиектеген қалалық хандықтарда мынадай екі оқиға өтеді:
1. Сака елінің (Sakarauli, 莎车- қазіргі Қашғардың шығысындағы жұрттың) ханы ұл көрмеген екен. Ол Үйсінге сапарлай кеп жүріп, өз орнына Үйсіннің бір күнбизадасын отыртып кетуді көксейді. Бұл кезде Оңғайдың Лю Жиеюдан көрген екінші ұлы Мәнән Хань патшасының ордасында тәрбиеленіп жатқан болатын. Әрі Хань әулетіне арқа сүйеуді, әрі Үйсінге жағуды ойлаған Сака ханының көзі осы Мәнәнға түседі. Мәнәнді өзіне ханзада етуді сұрайды. Үйсін жақ бұған мақұл болғасын, Хән патшасы елші Ши Чұңго арқылы Мәнәнді Сакаға жетікізіп салады. Сака ханы дүние салғасын, ол оның орнына б.з.б. 69-66 жылдары хан болады. Бірақ ол таққа шыға сала қатты қатігез болғандықтан, ұзаққа бармай, бұрынғы ханның інісі Хутууей тарапынан өлтіріледі. Хутууей Хән әулетінен іргені аулақтау жолына түсе бастайды. Бірақ Ферғанаға кетіп баратқан, Хән әулетінің қорғаушы бегі Фың Фыңшы сол маңдағы хандықтардың қолын жиып, Хутууейді өлтіреді де, орнына оның інісін хан қып кетеді.
2. Оңғай Лю Жиеюдан туған қызы Дишыны Хань астанасы Чаң-анға музыка үйренуге жібереді. Бұл туралы Уаң Биңхуалар “Батыс Өңір музыкасының Қытайдың ішкі жерлеріне қатты ықпал еткені шындық. Солайда, бұл Орта Жазық музыкасының Батыс Өңірге тарап, ықпал жасағанына да факт” [ ] дейді. Мұнысы рас. Батыс Өңір ықпалын қабылдаған Түнязылықтар қабылдағандарын дамыта түскен болатын. Оны алда айтылатын музыка аспаптарының ахуалынан байқайтын боласыз.
Күсән (龟慈) ханы Жяңбиң, құды Сака ханы сықылды ниетпен, әрі Хань әулетінің жиенін алып, әрі Үйсінге күйеу болып мәртебесін өсіре түсу үшін, қалап-сұрап жүріп Дишыны алады. Б.з.б. 65 жылы Жяңбиң мен Дишы Хән ордасына сәлем қыла барады. Дишы қағанке атағына ие болып, ерепайсыз мол тарту-таралғымен қайтады. Келгесін Жяңбиң тіпті хәншіл бола түседі.
Дегенмен бұл кезеңдегі Хань ықпалы осал емес-ті. Соның тағы бір мысалы - әлгі ғұндарға қарсы соғыста қол жеткен жеңістен соң бірнеше жыл өткенде (б.з.б. 65 жылы), Оңғай күнби өз еркімен бе, жоқ әлде Лю Жиеюлардың жасаған қысымымен бе, әйтеуір Хән жаққа екі ұсыныс жолдайды:
Бірі, Ханьге жиен ұлы Өңкейді (Юангуй - 元贵, Нуангүт) өзіне ізбасар мұрагер етсем деу.
Енді бірі, Өңкейге де бір Хань қағанкесін алып берсем деген тілек.
Әрине, Оңғайдың Ханьге жиен ұлы Өңкейді өзіне ізбасар мұрагер етсем деуі Саншора күнбидің өлерінде айтқан, Үйсін ығайлары құп көріп қаулыласқан Нәбиді күнби етуге қайшы еді. Бұл Үйсін ішіндегі әңгімені күрделілестіреді.
Хань ордасында да бұл туралы кәдімгідей қызу талқы өрістейді. Олардың кейі: жат елдерге жүргізіліп келген “Құдандалық - ісжүзінде Хән әулетін қорлау. Бұрынғы патшаларымыз бұл барып тұрған ақылсыздық шарасын амалсыздан қолданған. Бүгінгі Хань әулеті теңдессіз көркейді. Құдандалық саясатты тастау керек” деп қарсы шығады. Ал, кейі “құдандалық бәрін шешетін ем. Ежелден бері дұспанды досқа айналдырған - осы. Үйсін алыста жатыр. Қоя тұралы. Бұл амалды алдымен Хәннің күшті жауы Ғұнға істетейік” те деседі... Сонда сыртқы істер уәзірлігіндік мансап биігіне тез шыққан Шяу Уаңжы (萧望之) соңғы пікірді құптап шыға келіпті. Бірақ Хань Шюанди оған көнбей, Үйсіннің Оңғай күнбиі өзі бастаған, мұрагер ұлы саналып тұрған Өңкей қостаған, Үйсіннің оң және сол шербасылары ерген, 300 адамдық құдалар тобын қабылдайды. Аяғы Үйсінге Шяңфу (相夫) - Лю Жиеюдың бауырының қызы (баяғы Лю Удың шөбересі) ұзатылатын болады. 100 дей адам Шаңлинюанда (上林苑) жатып Үйсін тілін үйренуге кіріседі. Үйсіндік құдалар еліне қайта тұрады. Б.з.д. 61 жылы Шяңфу ұзатыларда, Чяңдардың (тибеттіктердің арғы тегі) Ханьге қарсы көтерілісі бұрық етіп, жол бөгеліп қалады. Шяңфудың ұзатылуы кешігеді.
Оны Чяңдарды жаныштап болғасын ұзатқанымен, Дунхуаңға келгенде Оңғайдың қайтыс болғаны, орнына Өңкей емес, Нәбидің шыққан хабары кеп жетеді. Әрине, бұл жылы Үйсін іші де тыпа-тыныш жатпаған болу керек. Оңғайдың өлімі, тәп сол жылы (б.з.д. 60 жылы) қайтыс болған Ғұн тәңірқұты Шюйлюйчюанчюйдың (虚闾权渠) өлімі сықылды, сырлы күйі қалады.
Сосын, уәзір Шяу Уаңжылар: “Лю Жиеюдың Үйсінге барғанына 40 жылдан асты. Үйсін мен Хән екі ел байланысы әлі де тығыз емес. Хән шекарасы да тынышталмады. Мына Үйсіндегі саяси өзгеріс менің өткендегі пікірімді растады. Лю Жиеюдан туған ұл күнбиге мұрагер бола алмайды екен, онда жас қағанке Шяңфуды астанаға қайтартайық. Әйтпесе мұның арты апат болуы да ықтимал” дейді. Бұл жолы бұларға Хән Шюанди көніпті. Сөйтіп бұл жолғы құдалық сәтсіз болады.
Оңғайдың орнына Саншораның ғұн күнбишесінен туған ұлы Нәби (Ней би - 泥靡) Үйсін ығайларының алғы аруақ өсиетіне құрметі бойынша, Тайпа Көсемдер Алқасының (ТКА) күшімен шығады. Ол күнби болғасын, Үйсін ұлысындағы саяси ахуал кенет өзгере бастайды.
Сәл қыстыра кетсек, Ғұн қағанаты мейлінше былықан тұс та осының артынан (б.з.д. 57-54 жылдары) туылған болатын. Егер тарихи деректерге сенсек, Нәби таққа шыққан жылы, Дөкейдаң (屠耆堂), өзінің Жуанчюй анжы (Жуанчюй атше, 颛渠阏氏) дейтін тәңірқұт қатынымен тамырлық байланысынан пайдаланып, тақты тартып алып, өзін Оянқұтек (Уо ян чюй ди, 握衍朐鞮) тәңірқұт деп жариялаған-ды. Саяси өзгеріспен таққа отырған Оянғұт тәңірқұт «әсіре зұлымдығымен ел берекесін қашырады да, көтеріліс бұрық етеді». Бірінші бөлімде айтқанымыздай, Бір уақытта бес тәңірқұт бой көрсетеді. Нәби күнби бұған қуаныш пен алаң араласқан көңілмен назар салуда еді. Нәби күнби Оғе (Ууей, 乌维, б.з.д. 114-105жж.) тәңірқұтқа жиен болатын. Оң білге хан (右贤王) Дөкейдаң (屠耆堂) Оғе тәңірқұттың ұрпағы еді. Сондықтан өте жақын қандастығы бар болатын. Нәби саясатына шешесінің де ықпалы болды әрине. 3 жылға бармай Оянқұтек тәңірқұт Хағаниядан (呼韩邪) жеңіліп өзін-өзі өлтіреді. Бұл Нәбидің қуанышын басып, алаңын асырады... Көп ұзамай Хағанияның ағасы Хутуосы (Хадаас, 呼屠吾斯) да өзін Тезек Гудуху (Жыжы Гудуху, 郅支骨都候) тәңірқұт деп жариялап, інісімен тақ үшін айқасқа түседі... Демек бұл кезде Үйсін ісіне килігерлік, Нәбиге дем берерлік күй Ғұнда жоқ-тын. Дегенмен бұл оқиғалар Нәбиге әсер етпей қоймайтын.
Оның үстіне, сәби кезінен тартып талайды көріп жүрген Нәби, Үйсінге келген хәндердің барған сайын тым асып баратқанына, өз (демек дербесшілдер мен ғұншылдар) жағына хәндерден түскен қысымға тісін қайраулы еді. Бан Гуге сенер болсақ, ол ғадет бойынша Лю Жиеюді Күнбишелікке аларын алады, тіпті одан Тер би (鸱靡 - Ди ми, Чи ми) дейтін бір ұл да көреді [ ]. Бірақ Хань мен Үйсін ара қызи түскен байланысқа суық су құя бастайды. Жағдайды өз арманы бойынша оңауға кіріскен ол қатаң болуға да мәжбүр-ді. Лю Жиею бастаған хәндерге құлақ аспауы да керек-ті. Сондықтан оны жек көрген хәндер өз ішінде “құтырқ хан”, “аусар хан”, “есер хан” (Куан уаң, “狂王”) десетін де болысады. Хәндер мен хәншілдер оған қарсы болса, дербесшілдер мен ғұншылдар оны қолдап, шаттыққа бөлене түседі. Уаң Биңхуалар менің бұл мөлшерімді құптағандай, “‘Етжеңді күнби’, ‘Аусар хан’ дегендер - хәндердің қойған аты. Өз елі қойған лақап ат емес. Бұл сөз тура” дейді, «Үйсін туралы зерттеу» атты еңбегінде ( Іле халық баспасы. 2009. 167 б), «Ханьнамаға шолу» сықылды кітаптарға сүйене келе . Бұл есте болуға тиісті.
Шыдамы таусылған Лю Жиею тағы да иесіне хат жібереді және әлде бір ірі қимылға дайындалғандай, Чаң-анда оқып жатқан үшінші ұлы Далыны (Датлок, 大乐) алдыртады. Оны елші Уей Ру-и (魏如意) мен оның орынбасары Рын Чаң (任昌) алып келеді.
Бұл кезде, Хань әулетіне, өзі әбден күшейгендіктен, ғұндарға қарсы соғысуы үшін Үйсінмен тізе қосу тап бұрынғыдай тым қажет болмай қалған-ды. Бірақ Хань жақ, әрине, Үйсінді мықтап тізгіндеу, реті келсе бағындырып бір өлкесіне айналдыру ниетінен қайтпаған.
Уақыт өте келе, өзіне бой бермей баратқан Нәби күнбиге деген Лю Жиеюдың наразылығы өшпенділікке, тіпті қастандыққа өршиді. Экспанцияшыл патшасына аса адал, борышына тым жауапкер айлакер “қыз” қайынжұрт елдің дербесшіл елбасысын сұмдық амалмен құртпақ болады. Лю Жиею Хань әулетінің елшілері Уей Ру-и, Рын Чаңдармен құпия ақылдасып, “аусар ханды” оқыс қастықпен жоюға дайындалады. Қалай өлтірудің бәрін мықтап жоспарлап, қанішерді сайлап алғасын, Лю Жиею Нәби күнбиді ордасына келіп дәм татып қайтуға шақырады. Үйсін аңғалдығына басқан Нәби жетіп келеді. Сұмдық қастандық жасалады. Бірақ “көкқұртқаны емген киелі Елжаудың тұқымы”, қалың жаудың ортасынан қанын берсе де жанын бермей сытылып кетеді. Бұл туралы «Ханьнамада» былай делінген: “Есер күнби” Лю Жиеюмен “шығыспайды. Зорлық-зомбылыққа басып халықтан (әрине, бұл - ханьшіл жұрттан дегендік. - С.Ж.) айрылады. Хань патшасы орда ісін басқарушы Уей Хы-и мен орынбасар бек Рын Чаңды елші етіп, күнбидің кепілге берген ұлын жеткізіп салуға жібереді. Сонда оң күнбише: есер күнби елді зарлатып жүр. Оның көзін жояйық дейді оларға. Сөйтіп олар қонақасы өткізеді, арақ-шарап құяды. Сол арада елші әскері сілтеген семсер оның иығына тиеді. Жараланып қалған есер күнби атқа мініп тұра қашады”.
Нәби күнбидің Лю Жиею сарайынан қашып шыққасын Қызылкүрендегі (дұрысы Шығыл) өз ордасына барары сөзсіз. «Ханьнама» бұл сөзсіздікті жазып отыруды езбелік санаған болу керек, ауызға алмаған.
Лю Жиеюдың қастық оқиғасы туыла сала, қаһарланған үйсіндер жағынан Нәбидің ұлы Седімсоқ (Шишыншоу, 细沈瘦) Қызылкүрендегі (Шығылдағы) Лю Жиею мен әлгі елшілер отырған сарайды қоршап алған болатын. Көп санды үйсіндер азсанды, бірақ сүйеніші мықты ханьдер мен ханьшілдерді қоршауға алғанымен, одан арыға батылы жетпей, ушыққан жағдай айларға созылады. Уаң Биңхуалар жоғарыда аталған еңбегінде: “Қаланы табан бір неше ай бойы қоршауға алғанына қарағанда, бұл кездегі Чыгу (Қызылкүрен, Шығыл. – С.Ж.) қаласы недәуір зор көлемді әрі мығым қорғаныстық бекінісі бар қала болған секілді” дейді. Бұл арада қоршалған бүкіл қала ма, жоқ оның ішіндегі Лю Жиею сарайыма ілгерілей зерттеуді талап етеді. Меніңше «Ханьнамадағы» “其子细沈瘦会兵围和意, 昌及公主于赤谷城” деген сөз, қаланы қоршады демей, “оның ұлы Шишыншоу Чыгу қаласындағы Уей Хы-и, Рын Чаң менен Лю Жиеюды қоршап алды” деп тұр. Олар қала ішіндегі өздеріне берілген сарайда ғана болуға тиісті. Шишыншоу сол сарайды қоршаған.
Сақ ұрпағы аса кекшіл-ді. Сәтсіз болған қастандық, ауыр зардап тудырып, күнби мен күнбише арасына ғана емес, Үйсіндегі екі жақ, тіпті екі ұлы ел арасына да орны толмас ор қаза қояды, әрине. Ханьшіл үйсіндер мен ханьдер бір жақ, Үйсін дербесшілдері мен ғұншылдары бір жақ болып, екі тарап енді бір сіріңке тартылса лап етерлік өрт алдындағы жағдайға тап болады. Ісжүзінде Үйсін жұрты ниет жағынан екіге ашық ыдырайды.
Қастандық сәтсіз болғсын, Шығылдағы Лю Жиею сарайы қоршауда қалғасын, Хән жақтан (патшалық сарай ішіндегі саясаттық алауыздықтан да болар) алғашында қатаң мен жұмсақ амал қатар қолданылыпты:
1. Хань ордасы Лю Жиеюдың оғаш қылығы үшін кешірім мен көңіл сұрағансып, Үйсінге нөкер сардар (中郎将) Жаң Зун (张遵) бастаған үйірмені, Нәбидің жарасын емдейтін дәрігер мен 20 жың (10 килограмдай) алтынға талай торғын - торқаны қосып жібереді. Қастандыққа қатысқан Хәннің екі елшісі (Уей Хы-и мен Рын Чаң) ұсталып, арнайы қапас арбамен қылмысты ретінде астанаға айдатылады. Лю Жиею да мырзақамаққа түсіріліп, ат арбалылар сеңүні, зұрған (长史) Жаң Уың (张翁) тарабынан қатаң сұраққа тартылады. Өзін емдеген орынбасар елші Жи Дуға разы болған Нәби күнби оны, қасына қорғаушы қосып, еліне жеткіздіртеді.
Меніңше бұл - Үйсін сықылды елдердің мінезін білетін уәзір Шяу Уаңжылар әмірімен болған іс.
2. “Бір неше айдан кейін, басқақ Жың Жи бір неше елдің әскерін жиып барып оларды (Лю Жиеюдың тобын. - С. Ж.) құтқарып, қоршауды таратады” [ ]. Нәбидің ұлы Шишыншоу қоршауын еріксіз әкетеді. Иесіне сенімі зор Лю Жиею патшаға тіке хат жазып өзін ақтаған болатын. Хань Шюанди оның хатын көргесін қаһарланып, Жаң Уыңды өлімге бұйырады. Хань әулетінің дәрігер апарған орынбасар елшісі Жи Ду (季都), қолынан келіп тұрса да Нәбиді өлтірмегені үшін, Сыма Чян сықылды, піштіру жазасына ұшырайды... Екі елші мен Лю Жиею, т.б.лар ақталып, мақталады.
Бұл Лю Жиеюдың хатына кәміл сенген, одан ары туылар зардапқа көзі жетпеген патшаның тіке өзінің қылығы болуға тиісті.
«Ханьнаманың» бұл оқиға жайлы жазғандары мынадай: “Хань жақ жұңлаңжяң Жаң Зунді дәрі апарып, есер күнбиді емдетуге жібереді. Оған тарту үшін 20 жың алтын береді. Жаң Зун Уей Хы-и мен Рын Чаңды тұтқындап байлатады. Оларды Қарақұмнан (Үрле, Уили - 尉犁) қапас арбаға салған бойы Чаң-анге әкеліп басын алады. Арбалы-аттылар сеңүны, зұрған (车骑将军长史) Жаң Уың сонда қалады да, бірігіп есер күнбиді өлтіруге сұқтанған Лю Жиею мен елшілердің ісін тексереді. Күнбише иланбай, бас ұрып дәт айтады. Жаң Уың күнбишені жұлмалап янаттайды. Күнбише жоғарыға арызданады. Жаң Уың қайтарылып, өлімге кесіледі. Көмекші елші Жи Ду, басқа дәрігер апарып, есер күнбиді емдетеді. Есер күнби он неше атты жасақ қосып, Жи Дуды қайта жеткіздіртіп салады. Жи Ду қайтып келген соң, есер күнбиді өлтіру керегін біле тұра қол жұмсамады деп жазаланып, орда зынданына тасталады”.
Мұны оқып шыққан сіз бәлкім жоғарыда мен айтқан “қатаң мен жұмсақ амал қатар қолданылыпты”, оның бірі уәзірдікі, енді бірі патшанікі дегенге қосылмай, әу бастан қатаң саясат жүргізбек болған, бірақ оның үйсіндерге жауыздық сипатта әсер бермеуін, көп санды үйсіндерден айрылып қалмауды ескеріп, қатаң саясатын өтірік көлгірсу мен қормалсыну арқылы бүркемек болған, оны жіберген адамдарының кейі түсінген, кейі түсінбеген, кейі құптаған, кейі қарсы болған дегенге өзгертетін шығарсыз. Тіпті алғашында патша жақ нақ ахуалды толық біле алмай, бірауыздылыққа келе алмай абдыраған да дерсіз. Мұныңызға мен қарсы емеспін
Әйтеуір, ең соңында, қарама-қайшы екі саясаттың екіншісі жеңіп шығады. Әрине Жаң Зун, Жаң Уың, Жи Дулар - Хань ордасының адал мүридтері. Аяғында құрбандыққа шалына салынды. Ал, жай егіншінің ұлы, төреші абыз (御史大夫) ғана болып жүрген жерінен, алғыр да тырысшаңдығымен көзге түсіп, Хань Шюандидің алдында өзіндік ойын көтере алатын уәзірлік мәртебеге дейін барған Шяу Уаңжы, осы реткі ұстанған амалы үшін мансабынан алынып, тегіндер абыздығына (мұғалымдығына) түсіріліп тасталады. Орнына төменнен көтеріліп келген, күрделі істерді бржақтылы ету тәжірибесі олқы Хуаң Шя (黄霸) сыртқы істерге жауапты уәзір боп шыға келеді. Үйсіннің былайғы ісіне жаңа уәзір оның да, патша Хән Шюандидың де бір сәт дайын шарасы болмай қалады.
Оңғайдың ғұн күнбишесінен туған ұлы Өжет (乌就屠, Ужюту, Азоқда), алғашында, зор аласапыран туылады деп есептеп, солтүстіктегі тауға (мүмкін Алакөл маңындағы Арқас тауы шығар, мүмкін ол тұста Барқытбел атанатын Тарбағатай да болар) барып бекінеді. Артынан әрі пендешілік жетегінде өзі күнби болғысы келіп, әрі сырттай қоршап тұрған Хән қолына жарамсақтанып, егер еңбек сіңірсем Хань жақ менің күнби болуыма мақұл болар деген дәмемен, Нәбиге шабуылдап, оны өлтіріп, өзін күнби деп жариялайды, әмбе “маған тиісуші болса, солтүстіктен келе жатқан нағашыларымның қолы тас-талқан етеді” - деп бопсалайды.
Оның нағашыларының қазіргі күйін біліп отырған Хань жақ ол сөзге құлақ та аспайды және Өжеттің күнбилігін танымайды да. Хань басқағы (Такламакан жиегіндегі қалалы хандықтарға қойылған ең зор ұлық) Жын Жи (郑吉), Хань әулетінің Шюанди патшасы жіберген, кезінде Чяңдарды (Тибеттердің арғы тегін) күл-талқан еткен шербасы Шин Ушян (辛武贤) сырттай қалың қолын төндіріп, егер Хань жақтың сөзіне құлақ аспаса Өжетті бас салмақ болып тұрады.
Хань ордасы шұғыл ақылдасу арқылы, Лю Жиеюдың Үйсіндегі күйін есепке алып, аяғында, жаңа елші жіберумен қатар, Үйсін ісіне әскери килігуге әбден бекиді. Фың Ляу ханым Чаң-анге барып иесінен нұсқау алып қайтуға да үлгереді. Тіпті ресми елшілік лауазыммен, жасаулы күймемен, салтанатты оралады. Батыс Өңір басқағы Жын Жи бұл Фың ханымды, Үйсіннің жоғары әскери мансаптысы болып жүрген күйеуіне қосып, Өжетті тізе бүгуге қыстайтын келіссөзге жібереді. Үйсін елінің ішек-қарнына шейін толық білетін, өзгені иландыруға шебер, асқан шешен Фың ханымды, күйеуімен бірге, іске салудағы мақсат, әрине, неғұрлым әскери қақтығысқа апармай, Жиеюдың Оңғай күнбиден көрген ұлы Өңкейді күнбилікке шығару болатын.
Егер осы жүзеге толық асса, былайғы Үйсіннің Хань әулетінің ашса алақанында, жұмса жұдырығында болары, мемлекет шекарасының ішіне толық енері сөзсіз еді. Бірақ оған Нәби күнбиді жақтайтындар мен Өжетке ерген топтың бөгеті зор болады. Хань жоспарының атқарылуы қиындасады. Үйсін ұлысындағы тәуелсіздікті жақтайтындар Хань жақтың ниетіне толық көне салмайды. Дербесшілдер, нәбишілдер, өжетшілдер мен ғұншылдар саны басым-ды.
Дегенмен “күш атасын тани ма”. Өжет мүлде көнбеуге де бара алмайды. Сыртта қалың Хань қолы төніп тұрса, іште жүздеген ханьдер мен олар ұзақ уақыттан бері тәрбиелеп жетілдірген мыңдаған ханьшіл үйсіндер Лю Жиеюларды жақтаса, қайтеді. Мықтының (Хань) күші мен шешеннің (Фың Ляу) тілі Өжетті саудаласуға, ымыраға әкеледі.
Өжет күнби алғашында Ғұн қағанатынан зор үміт күткен болу да крек. Бірақ, өзін күнби деп жариялағанымен, сыртқа артында Ғұн бардай күпигенімен, Ғұнға сүйене алғаны жоқ. Бұл кезде Ғұндарда оған сүйеніш боларлық мүмкіндік те жойылған-ды. Ол Ғұн еліндегі бес тәңірқұт қатар шыққан, іштей қырық пышақтық жағдайын естіген соң, Ғұннан кұдер үзіп, Хань жақпен келісуге мәжбұр болған секілді.
«Ханьнамада» бұл тұстағы оқиғалар жайлы былай делінген: “Жың Жи Фың Ляу ханымды Өжетке елші етіп жіберіп: ‘Хань әулетінің қолы жорыққа аттанды (Шин Ушянның 15 мың қолмен Дунхуаңға келіп, тың игеріп, үйсіндердің сазайын тартқызу дайындығына кіріскені айтылып тұр. - С. Ж.). Қырылып - жойылғанынан тізе бүккені жөн’ дегізеді. Тіксінген Өжет: ‘маған кішірек мансап берсе де болушы еді’ дейді. Патша Шюанди Фың Ляу ханымды шақырып алып, жағдайды ұғысады... Фың Ляу ханым орда бұйрық белгісін алып, күймемен қайтады. Ол Жаңло бегіне әмір беріп, Өжетті Чыгу қаласына шақыртып, Юангуй (Өңкей) биді ұлыкүнбилікке, Өжетті кішікүнбилікке тағайындап, шашақты мөр (Хән әулеті уәзірлерімен дәрежелес санап, көгілдір шашақты алтын мөрді. - С. Ж.) береді”.
Сөйтіп, Б.з.д. 53 жылы, Хань жақ Үйсінді екіге жарып, бірін Хань жиені Өңкей ұлыкүнби атағымен, енді бірін Ғұн жиені Өжет кішікүнби атағымен басқаратын рақайға тоқтатады.
,
