Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ
ҮЙСІННАМА (14)
5. ҮЙСІН МЕМЛЕКЕТІНІҢ МӘДЕНИЕТІ
Үйсіндердің қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығы да, тындырған жұмыстары мен өзіндік ерекшеліктері де, әр саладағы жетілу деңгейі де, т.б. оның мәдениетіне есеп. Үйсін ұлысының жоғарыда аталған қысқаша тарихы да, түзімі де, экономикасы да оның мәдениетін аңғартпайды емес. Өйткені оның бәрі - Үйсін рухани әлемінің заттануы, сыртқы көрінісі. Сөз болғалы тұрған бұл Үйсін мәдениеті - б.з.д. Ⅱ - Ⅰ ғасырлардағы үйсіндердің материалдық (заттық) және рухани (бейзаттық) даму деңгейі.
Бұл кездегі үйсін мәдениеті - оның алдындағы сақ мәдениетінің табиғи жалғасы дегенді айтқамыз. Бұл арадағы мәдени сабақтастық әсте естен шықпауға тиісті.
Жақып Мырзахановтың Үйсін ұлысының мәдениет деңгейі туралы бір қисынды талдауы бар. Ол онда былай деген болатын: “Үйсін елінің астанасы Шығудың өз заманында Жібек Жолы саудасында маңызды орын ұстағаны күмәнсіз (демек бұл мәдени ауыс-түйістің қайнаған алаңы болды. - С. Ж.). Осы қаладағы (немесе қала төңерегіндегі) қарапайым бұқара Үйсін шонжарларын астықпен қамдап отырған (Әрине. Бұл егіншілікке құл-күңдерді салды деген күнде де, әйтеуір егіншілік, бағбаншылық мәдениетінің болғандығы даусыз. Оны жоғарыда да дәлелдедік. - С. Ж.). ‘Бұл ел жылқылы келеді. Байларында 4-5 мыңнан жылқы мыңғырады (Демек таптық қоғам қалыптасып, феодалдық қоғамға өткен. - С. Ж.), халқы қырыс, обыр келеді (Демек сауда, пайда, қор жию, т.б. жақтарға ысылған. - С. Ж.). Сенімсіздік істегендерге қатты өшігеді, ұры-қарысы көп (Демек недәуір күрделі қоғам. - С. Ж.), ең күшті мемлекет’ деп жазылуы («Хән әулеті тарихы. Батыс өңір шежіресі» дегенде. – С.Ж.) Үйсін қоғамында таптық қатынастар айқын, мемлекеттік билік органы күшті екенін, ел ішіндегі бөлшектенуге де, сырттан келетін шапқыншылыққа да төтеп беретін құдіреті бар екенін дәлелдейді. Оның үстіне үлкен байларының болуы, ‘ең күшті мемлекет’ деп жазылуы Үйсін мәдениетінің өз дәуіріне сай биік өреге көтерілгенін дәлелдейді. Үйсіндердің мәдениетін сақ мәдениетінен төмен мөлшерлеу ғылыми жақтан табан тірей алмаса керек”[ ]. Ал, мен Үйсін мәдениеті оның алдындағы Сақ тайпалары мәдениетінен жоғары дей аламын. Өйткені қалыпты жағдайдағы кез келген этностың мәдениеті заманның ілгерілеуіне ілесе дамиды, ұрпақтан ұрпақ сөзсіз озады. Бұл адамзат тарихының ақиқаты. Б.з.д. Ⅲ-Ⅰғасырларынан бұрын Ұлы Далада өмір сүрген сақ тайпаларын әрі Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Алан елдерінен мүлде бөлек санау, әрі оларды өзге жұртқа бар мәдениетін түк қалтырмай алып кеткенге есептеу, сөйтіп Үйсін сықылдыларды ғана емес, бұл региондағы бүгінгілерді де тарихи тамырынан айыруға ұмтылу, егер еуроцентризм мен шығысцентризм болмаған күнде, өзге жат пиғыл саналар еді.
Үйсін мәдениеті жайлы сөзді рухани әлемге қатысты мазмұннан бастайық. Өйткені одан басқаның бәрі соның заттануы ғой.
1. Дін (Наным-сенім) мәдениеті. Бір халықтың дін тарихын білмейінше оның өмірін, мәдени болмысын терең тану мүмкін емес. Өйткені өткен тарихта дін мәдениеттің барлық салаларын қамтыған болатын. “Дін - адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа, қоршаған дүниеге, табиғатқа, өзі өмір сүретін ортаға және өзінің ақыл-ойы мен сана-сезімінен тысқары тылсым дүниеге қатынасы; адамзат танымының дүние мен жаратылысқа деген көзқарасты айқындайтын мифология, философия және ғылымнан ерекше өзіндік бір тұрпаты; адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік, мәдени институт; ерекше қоғамдық сана және әлеуметтік құбылыс”[ ].
Адамзаттың бітімі, менталитеті, ой-санасы өте төмен кезде жан бағудан өзгені ойлауы мүмкін емес-ті. Мұндайда дін де болмайды. Діннің туылуы - адамзат ой-қиял тарихындағы елеулі секіріс. Адамзат қоғамында тас дәуірінің бір сатысына жеткенде діндік сенім туыла бастады. Сосын ол біртіндеп дамыды.
Плехановтың: “Табиғат діннің ең алғашқы, ең бастапқы обьектісі болып табылады. Бұл түйінді барлық діннің, барлық ұлттың тарихы дәлелдеді” [ ] дегені - шындық.
Р.А.Мирзадиновтың «Жаратылыстану концепциялары» бойынша айтқанда, “Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың діни дүние танымының негізгі ерекшелігі, олар өздерін қоршаған табиғи ортадан бөлген жоқ. Өндірістік аумақ, оның жануарлары, өсімдіктері мен минералдық байлықтары, оған әсер ететін табиғи күштер мен осында тіршілік ететін адамдардың топтары - барлығы біртұтас болып қабылданды. Сондықтан табиғатқа адамға тән қасиеттер, ал адамға табиғат қасиеттері тән деп түсінді. Бұл діни түсініктердің барлық алғашқы түрлерінде - фетишизм, тотемизм, анимизм және магия да ерекше көрініс тапты”.
Үйсіндерде алғашында бұлардың бәрі дерлік болды және олар талайға шейін жалғасты. Айталық, кейбір жансыз денелердің ерекше құдіретті күштеріне сену - фетишистік түсініктер - жансыз денелерді жанды дүние ретінде қабылдау ол заманның адамдарының бәрінде (соның ішінде үйсіндерде) де болды. Мысалы, аспандағы ай, нажағай, от (алас), арасан не тұма және оның басындағы жалғыз терек, т.б. - фетиш болып саналды. Ежелгі үйсіндер мен оның жалғасы түріктер түгіл, қазақтар да бертінгі заманға шейін оларды фетиш санап келді. Анимизм (белгілі бір денелер бойында болатын ерекше құдіретті күшке сену), үйсіндер түгіл, бертінгі қазақтарда да күшті болды.
Үйсіндер Ұлы Дала сақтарының жан-жақтылы мұрегері ретінде өзіне ең жақын сақ бұтарларының діни нанымына ізбасар болды. Сақтар басында табиғи рухқа нанды. Бұл да әрине тайпаларына қарай әр алуан еді. Жалпы ғұндар, соның ішінде үйсіндер көкті (аспанды), күнді, жұлдыздарды құдіреттендіріп қарады. Тәңірқұт, Күнби, Хантәңір, Тәңіртау, т.б. атаулар әсте тегін шықпаған. Бұл олардың өздері өмір сүретін жағдайға, табиғатқа құрметінен туған натуралистік түсінігі, панашы рухы, қабылдаған субъекті, өзі мен табиғат арасындағы үйлесімділікті мойындауы еді. Плано Карпини түріктердің бір Аллаға иланатындығын айта келіп, “... оның үстіне олар күнге, айға және отқа,... құдай деп табынады”, - депті. Жаң Чян келгенде Күнби оны екі алаудың арасынан өткізбек, аршаның күлімен беті-қолын сүрттірмек болады. Бұл ісжүзінде құрмет, аластау, тазарту (қазіргіше айтқанда, бұрқылау немесе дизенфекциялау) салты болатын. Бірақ оны Жаң Чян дұрыс түсінбейді әрі еліне бөсе сөйлеп барады. В. В. Бартольд: “Ежелгі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (Жеранаға) сыйыну болды”, - деген екен. Бұл кешегі үйсіндерде де, бертінгі қазақтарда да айна қатесіз жалғасымын тапқан болатын. Тоныкөк ескерткішінде: “Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, - делінген екен. “Ертедегі үйсіндер, қаңлылар аспанға табынып, оны ‘тәңір’ деп, аспан көк түсті болғандықтан оны ‘көк тәңір’ деп атады. Қазақтардың ‘көк соққыр’ деп қарғағаны ‘тәңір атқыр’ деген мағынаны білдіреді. Бұл сол байырғы идеяның қалдығы. «Тарихи жазбалар. Ғұндар шежіресінде»: ‘Тәңірқұт жорыққа аттанғанда, күндіз күнге, түнде айға сиынады’ делінген”[ ].
Гередодша айтқанда да, сарматтар (демек оларға туыс үйсіндер де) әсіресе күнге табыныпты. Оған (әлемдегі ең ұлы, ең нұрлы, ең тез тәңірге) қолындағы ең серік, ең тез қолқанаты жылқыны құрбандыққа шалысыпты. “Іледегі Үйсін обаларынан ертедегі үйсіндердің мәйіт басын күншығысқа қаратып жерлегенін, қабірдің сыртын күн пішінді күмбездеп үйгенін, кейінің оның сыртынан тағы бір қабат шеңберлеп тас жатқызғанын, сонымен бірге оба төбесіне үйілген тасты да дөңгелектеп қойғанын көрдік. Ол кезде үйсіндер, қаңлылар күн құдай - бір жайгер, ал нажағай - оның атқан жебесі деп есептеді” [ ]. Үйсіндер мен қаңлылардың киіз үйді дөңгелек етуі, ең жақын ауылдастардың алқа-қотан (күрен жасап) қонуы, талай тайпалардың (мысалы Үйсін ішіндегі Қаңлы, Албан, Дулат, Суан, Абдан, Ботбай, Сәмбет, Сиқым, т.б.) ентаңбаларында күн белгісі - О пішіннің болуы міне осыдан. Үйсін елбасысының күнби атануы да соған байланысты.
Маздеизм (Mazdeisme) ежелгі үйсіндерде күшті болды. Ол кейін келе тіпті іргелес Ирандағы Сасанилар әулетінің мемлекет діні дәрежесіне шейін көтерілді. Бұл діннің сарқыны қазақтар ішінде әлі де бар. Қазақтағы отты лаулату мағынасындағы маздату, Ахура мазда деген сөз бәлкім сол маздеизмнен қалған болар. Тіпті бұл діннің түрік халықтарынан шығуы да мүмкін. Әйтеуір, кейін келе Түрік, Слав, Парсы, т.б. ұлттарға дәстүр болған От тәңір (ирандықтарша Атәш ата - От ата, аландарша Ад У Ни - От Құдай[ ] үйсіндерде Алас Ата боп өмір сүрді. Бұл арадағы Аланның Адуни дегеніндегі Ад - от, У - күн немес құдай (Умай анадағы У ды еске алыңыз), Ни - ие, кие дегендік шығар. Ол б.з. Ⅵ ғасырында Жұңгоның солтүстігіне барғанда “отқақұлдық” (拜火教) деп аталды. Ⅶ ғсырда, Чаң-ан мен Лояң қалаларында оның ғибадатханалары да болды. Бірақ әрі шет ел діні деп қаралғандықтан, әрі Жұңго дәстүрімен сиыса алмағандықтан бұл елде дами алғаны жоқ. “Үйсіндер, қаңлылар отты күннің жер бетіндегі киесі деп қарады... Отты кіршіксіздіктің символы, жарық нұрдың қайнары, арамдықты аластаудың, пәле-қазадан арылудың қуаты есептеді”[ ]. Қазақтағы қазіргеге шейін үзілмеген аластау салттары - әне соның жалғасы.
“Үйсіндер, қаңлылар, күнге табынумен бірге, айға да сиынды. Ай жаңаланғанда, әйелдер айға қарап тізерлеп отырып, ерлер тұрған беті алақандарын жайып (‘жаңа ай жарылқа, ескі ай есірке!’ деп. - С. Ж.) айға сиынды... Бұл ғадет қазақтар арасынан қазірге дейін кезігеді” [ ].
Үйсіндер жерді ана ретінде тәу тұтыпты. Мысалы, қажеті болғанда қылыштарын қара жерге шаншып, үстіне ақ не қан сеуіп, қара жермен қарудан соғыс жеңісін де тілеседі екен.
Сақтар жылқыға, бұғыға, аққуға, үкіге, т.б. тәу ететін. Бұл да бүгінгі қазақ, қырғыз, т.б. халықтарда сарқынын сақтаған. Қыздар баскиіміне, бесікке, домбыраға, т.б. үкі тағу соған мысал. Сақтар өлгендерінің мәйітіне жылқыны қоса көметін. Үйсіндер ғана емес, жалпы “Түріктер сақтар мәдениетінің мұрагері ретінде, мәйітке атты қоса көму салтын жалғасытырды” [ ].
Жалпы алғанда, Үйсін мәдениетінде психоанализдің түп бастауы санауға болатын шаман діні мықты орын алды. “Шамандық дегеніміз, - депті Шоқан Уәлиханов, - әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлгеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау... Шамандық сенім табиғатқа бас иеді... Шамандар аспан Тәңірі мен Рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттерімен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары, ақын да, сәуегей де және емші де, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған”. Үйсіндер шаман адам санасынан тыс күштермен қарым-қатынаста болады деп нанды. Оларда шамандар (сағұндар, бақсылар, бақшылар - ұстаздар) - “әлеммен байланыс жасай алатын, сол негізде тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, сиқыршылық, т.б. қасиеттері бар” адамдар едәуір жоғары мәртебеге ие болды. Үйсіндерде шамандар (бертінгі, шамандықтың инварианттылығын - тұрмысқа икемделген нұсқасын ұстанған бақсылар) атасағұн, баласағұн, т.б. лауазымдарға да иелік етті. Жай тұрмыстан тартып ірі істерге (тіпті соғыстың жеңістеріне дем беруге) шейін араласатын болды. Оның кейі сол заманға тән оқығаны бар абыздар болатын. Айта берсеңіз, Хән Уди патшаның, өмірінің соңын ала, “өлместің емін іздеткен” емшісінің бірі де, “Сізге маңыңыздағылардан қастық бар” деп алдап, патшаның сарай ішіндегі талай сенімді серіктерін өлімге бұйырттырғаннің бірі де осы Батыс Өңірден барған ху (мүмкін құдандалы ел Үйсін) емшісі Луанда (栾大) сықылдылар болатын.
Үйсіндерде тотемизм де (тотем - киетек, үндістерше “туыс”, “белгі” дегендік) айқын болды. Мысалы бүкіл түрік халықтарына ортақ бөрі тотемі (Елжау күнбиді емізді делінетін көкқұртқаға байланысты) осы үйсіндерден басталған сықылды. “Үйсіндер бөріні тотем етті. «Тарихи жазбалар. Ферғана баянында»: ‘Жаңа туған нәресте күнби иен далада қалады. Бұл баланы құстар ет тасып беріп, көк бөрі емізіп асырайды. Ғұн тәңірқұты оны ‘киелі бала’ деп біліп, Алып кетіп, асырап ержеткізеді’ деп жазылған. Ал, «Ханьнама. Жаң Чянның өмірбаянында»: ‘Осы кезде жаңа туған нәресте күнбиді әкесінің туысы Бөжей оңқа қалың шөптің арасына орап қойып, өзі тамаққа кетіп қайтып оралса, нәрестені көк бөрі емізіп, ет тістеген құстар төбесінен ұшып жүреді. Мұны көрген ғұндар баланы ‘киелі’ санап, еліне апарады. Оны Ғұн тәңірқұты асырап ержеткізеді’ деп жазылған”[ ]. Көкқұртқаны (бөрі қаншығын) қастерлеу аңыздарының өзге вариянттары да бар. Алаша ханның өзі және оның арғы аталары (Яфет, Түрік, Түтік, Елшехан, Дипбагүй, Киікхандар) туралы да бұл тотем сөз болған. Бұл әрі үйсіндік тотемді, әрі үйсіндердің түрік екенін тағы да аңғартады.
Сонау сақтардан тартып бергі үйсіндерге шейін күшті болған генотиптік наным бүгінгі қазақтарда да тым әлсірей қойғаны жоқ. Профессор Т. Ғабитовше айтқанда: “Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән ілкі ата текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларында шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады. Генотиптік сенімнің орталық бейнесі - аруақ”. Ата-баба аруағын қастерлеу - мысалы аруаққа сиыну, одан көмек сұрау сықылдылар Сақ заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр... Үйсіндегі ТКАның арғыдағы Саншора өсиетін ұмытпауы, Оңғайдың (Саншорадан кейінгі) сөзін қайыра тұрып, Нәбиді күнби етуі сол аруаққа (Саншорадан тартып арғыдағы күллі Үйсін ата-бабаларына) жоғары іззеттің нышаны сықылды елестейді. Батыр ата-бабаларының атын ұранға айналдырып, жауға шапқанда солай ұрандап шабуылдау, ертедегі үйсіндер мен қаңлылар түгіл, бергі қазақтарда да болды. Бүгінгі қазақтарда да ол жаңаша түспен жалғасуда.
“Тайпа немесе ру атаулының бәрі тұрмысындағы ерекше жаратылыстық жағдайды және жаратылыстық туындыны түгелдей өз дініне енгізді” [ ] деген рас. Үйсіндер генотиптік нанымды малға да істетті. Үйсіндер өздері баққан малды киелі санады және олардың киелерін (“шопан ата”, “қамбар ата”, “зенгі баба”, “ойсыл қара”, “шекшек ата”, т.б.) қастерледі. Бұл ғадет бертінгі қазақтарда толық жалғасын тапты.
Үйсіндерде магия (яғни сиқыршылық - адамдардың басқа адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге, тіпті табиғат құбылыстарына әсер ету қабілетіне сену) де болды. Әсіресе махаббат, емдік, т.б. магиялар (мысалы жадылау, т.б.) қазақтар ішінде де бертінге шейін жалғасты.
Арғы заманда, әсіресе сақтар деп аталған кезеңде-ақ, үйсіндердің ата-бабаларында жыныстық ағзаға табыну да етек алған. Бұл кезінде ата-бабалары Ұлы Даланың шығыс шетінде жасаған бүгінгі кәрістерде де бар. Тарбағатай аймағындағы Шағантоғай ауданының Бардақұлы мен Санжы облысындағы Құтыби ауданының Қызыл қия (Қаңлы тас есігі, 康家石门子) деген жеріндегі жыныстық ағзаға табынуды көрсеткен петроглифтер осыны дәлелдейді. “Қауымдық қоғамдағы адамзаттың қимылы бейнеленген осы екі жартас суреттері,Жұңгода көп ұшырамауы былай тұрсын, тіпті халықарада да сирек кезігеді. Ол төтенше маңызды ғылыми құнға ие”[ ]. Бұл петроглфтердің бірталайы арғы сақтар кезінен тартып Үйсіннің сөз боп отырған заманына шейінгі тұстарда салынған.
Шадыман Ахметұлының талдауынша, “Еуразияның ұлан-қайыр даласын қоныстанған көшпелі түріктер ана тәңір Ұмайға табынған... Ол сонау Сақ-Үйсін дәуірінен қалған дара тұлға. Әйелдер мен балалардың жебеуші тәңірі Ұмай ананың атын тіліміздегі ‘ұма’ (аталық малдың ені. - С. Ж.), ‘сарғынай’ (сарғы ұмай) сөздерінен тапсақ, М. Қашқари: ‘Ұмай - бала жолдасы’ дейді... Міне бұдан Ұмай анаға табыну дәстүрінің Түрік қағандығынан көп бұрын қалыптасқандығын әрі оның аналық рулық қауымнан қалған анаға табынудың жалғасы екенін аңғарамыз” [ ] дейді. Қисынды сөз.
Бұл өңірдегі халықтарға жыл басы наурыз мерекесі сықылдылар да ортақ болды. Қадім замандардан тартып батыстағы эллиндерден (гректерден) шығыстағы бирмалықтарға шейін мерекеленген бұл мейрам бұл өңірдегі тайпаларда “гүл гардон”, “наусаржы”, “нардуган”, “шаған сара”, “ноурыз оях”, “ұлыстың ұлы күні” сықылды аттармен тойланып тұрды. Бүгін ол Қазақстан cықылды елдерде мемлекеттік мерекелердің бірі.
Ұлы Даланың Үйсіндер өмір сүрген өлкесінде, дәстүрлі нанымдармен қатар таралған діннің ең байырғы бірі зороастризм болған сықылды. Шығыстанушы ғалымдар (В. Струве, В. Абаев және т. б.) бұл діннің бұл өңірге б.з.б. Ⅵ ғасырда таралғандығын айтқан екен. Бұл үйсіндер ішінде, тым етек алмаса да, әсерсіз өте шықпаған болар.
М. С. Орынбековтің «Қазақ сенімдерінің бастаулары» деген кітабында “Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бұмынның інісі Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған ‘Нирвана-сутрадан’ бастап будда әдебиетін түрік тіліне аударуға жарлық берді” деген сөз тұр. Шынжаң өңірінен шыққан археологиялық деректер мен бүгінге жеткен мыңүйлер мен бұдханалар мұны растайды. Ұлы Даланың Үйсін, т.б. елдері буддизмді қабылдап қана қоймай, оны шығысқа, Орта Жазыққа таратуда да күшті рөл атқарған болатын. Алайда бұл Үйсіннің екіге жарылған, тіпті батысқа көшкен кезіне (б.з. бірінші мың жылдығының басына) тура келеді. Сондықтан үйсін ішінде тым етек алмаған сықылды. Тіпті үйсін жақта оған қарсылық та күшті болған-ау деймін. Үйсін, т.б. елдердің талай дарынды буддистерінің шығысқа ауып барып қоныс тебуі, Хань әулетіндегі елге ірі ұстаз болуы да сондықтан шығар.
Бірақ Ұлы Даланың бұл тұсындағы басты этностардың (түріктердің) жоғарыда сөз болған басты дәстүри итағатын (тәңіршілдікті, аруаққа табынуды, шаманизмді), зороастризм мен буддизм түгіл, соңғы мыңжылдықтан бері әбден жалпыласып, мықтап орныққан ислам діні де түбегейлі ығыстырып шығара алмады.
2. Тұрмыс мәдениеті. Жоғарыда аталған экономикалық өре, рухани және психологиялық, т.б. мәдениеттегі деңгей үйсіндердің тұрмыс мәдениетін де көтере түсетіні белгілі. Ол киім-кешек, үй-жиһаз, әрлену мен тазалық, т.б. жақтардың бәрін де қамтып жатады. Соған бір мысал мынау: Үйсін ішіндегі белді тайпаның бірі Йұрпан (Юебан, қазіргіше Албан [ ]) ханының нөнендермен жауласпай тұрғандағы бір сапары туралы жылнамалар былай депті: “Йұрпанның ханы мыңдаған адаммен Нөнен еліне Датанмен дидарласу үшін келеді. Олардың жеріне жүздеген ли ішкерілеп кірген Юебән ханы нөнендердің кір жумайтынын, әйелдері ыдыстағы жұғынды жалап кетіретінін көреді де, қасындағы ұлықтарына ренжіп: ‘мені алдап қайдағы иттердің еліне әкелгенсіңдер? !’ деп атының басын кері бұрады... Содан бастап бұлар (нөнендер мен албандар. - С. Ж.) бірі мен бірі жауласып, өзара көп шабысты...” [ ].
3. Тіл-жазу мәдениеті. Ол кезде Ұлы Далада қолданылған тіл көп болған. “ⅩⅨ- ғасырдың соңыⅩⅩғасырдың бас шендерінде Шынжаңда экспедициялық жұмыста болған неміс зертеушісі А. Фон-Ликог өзінің бір еңбегінде ‘тек Шынжаң жерінде он жеті түрлі тіл, жиырма төрт түрлі жазу қолданылған’ депті” [ ]. Сақтарды көп тайпалы, көп тілді, оның ішінде түрік тілділері де (түрік тіліне тән диалектілер де) толып жатыр дейтініміз де осыдан ғой. Алайда, бұл өлкедегі Сақ бұтарларының, Хән тарихшылары ху тілдері (胡语) санап келген, мына тілдерін ғана атап өтейік:
А. Тохар тілі. Бұл тілдегі деректер бізге Күшар, Қарашәр, Тұрпан (Ідіқұт, Қарақожа), Дунхуаң (Дахата, Дашя) өңірлерінен табылған будда классиктері, өзге дін (мысалы манихей) жазбалары, медицина әдебиеттері, келісім-шарт, жерхаттары мен іс-шоттар арқылы жетіп отыр. Саны да аз емес. Ғалымдар бұл тілді сатем тіл тобының шығыс бөлігіне жатады, италиялықтар тіліне таяу, ең ежелгі үнді-еуропа тілдерінің бірі болар деседі. Олар оның екі (күшарша немесе батыс тохарша және қарашәрше немесе шығыс тохарша) диалектін де байқаған. Кей оқымыстылар Крораннан шыққан дүниелерді зерттеп, оны тохар тілінің үшінші диалекті деп те жүр. Олардың кейі ұлыжүздердің тілін де осы тілдің диалектіне жатқызысады. Алайда иландыруға әлсіз.
Ә. Шығыс иранша тіл немесе “сака тілі” (“塞语”). Бұл Хотан, Керия, Қашқар жақтан табылған мәтіндерге қарап шығарылған салдар. Мұның да кемінде үш диалекті бар екен.
Б. Соғды тілі. Ғалымдар мұны ежелгі иран тілінің шығыс диалектіне жатқызып жүр әрі б.з.б. Ⅱ ғасырдағы Жібек Жолының халықаралық тілі деп те санайды. Бұл тілге аздаған дерек Самарқаннан және Дунхуаңнан табылып отыр. Дунхуаң дерегі - Лояңдағы өрт пен сонда аштан өлген көп соғдылықтар туралы жазылған 8 хат.
Жоғарыда аталған бұл тілдердің біз үйсіндерге тілі жуық емес қалалы хандықтар деген жақтың тілдері екенін ұмытпағанымыз жөн.
В. Түрік тілі. Торсайт //www. htb. com. cn/ мен //imgsrc. baidu. com/ baike/ дегі авторлардың (新疆哲学社会科学网да жариялаған мәтіннен алған) мына сөздері бұл өңірдегі түрік тілі мен ондық диалектілер тарихының арыда екенін растай түседі. Онда: “Лингвистердің болжауынша тохар тілінің алғашқы үнді-еуропа тілдерінен бөлініп шығуы тым ертедегі - б.з.б. 3000 жылдың басындағы іс. Сосын, алғашқы тохар тілі мен фин-угор, үнді-иран және түрік тілдері ұзақ мезгіл араласқан. Сондықтан бұл араласудың дені Орта Азияның солтүстігі мен шығысындағы регионда өткен” делініпті. Бұл үзіндінің беретін шабыты кемінде екеу сықылды:
Бірі, кей ғалымдардың тек археологиялық қазба жұмыстарынан арыда шыққан ішінара мәтіндермен ғана шектеліп, бергі кезде табылған жазуларды ескермей, бүгінге дейін жеткен тарихи да реал шындыққа да мән бере алмай, бұл өңірдегі түрік тілдерін ауызға алмауының қате екендігін сезе түсу.
Енді бірі, “алғашқы тохар тілі мен түрік тілдері ұзақ мезгіл араласқан” дегеннің, тәп сол дәуірде түрік тілінің де өмір сүріп жатқанымен қоса, бұл тілдер ара парықтың бүгінгідей зор емесін және түрік тілінің өзге (мысалы тохар) тілге енуі мен оны өзіне де қабылдауының шынайы процес екенін мықтап ескеру.
Ғалымдардың көбі үйсіндерді түрік тілді халық деп санайтынын әлде неше жерде айттым. “Толып жатқан ғалымдардың зерттеп дәлелдеуінше, Үйсіннің тілі түрік тілдері тобына жатады. Жапон ғалымы Ширатори Куракичидің зерттеуінше, ертедегі Үйсін билеушісінің атының артындағы Ми деген Хань әулеті кезінде Би деп оқылады екен. Демек бұл бүгінгі қазақтардағы би. Бұл фактілер ертедегі үйсіндердің осызаман қазақтарының ататегі екенін анағұрлым түсіндіре түседі”[ ]. Алайда оның түрік тілдерінің қай диалектінде таяу сөйлегені былайғы жерде зерделеуді күтіп тұр.
Су Бейхай профессор: “Кеңес Одағындық А. Н. Бернштам: ‘Б.з.д. бірінші мыңжылдықтың орта шенінде Орта Азияға келген ұлттар барған сайын көбейді. Олар түріктермен тектестеу ұлттар. Бұл жаңа келушілер Үйсін мен Қаңлы арасына, олармен іргелес боп қонды. Б.з.д. Ⅲ-Ⅱ ғасырларда, олар жергіліктерге барынша қосылып, жергілікті тұрғындардың нәсілін, келбетін біртіндеп өзгертті. Б.з. басталуының алды-артында, түрік тіліне жуық бір тіл (дұрысы түрік тілінің бір диалекті делінуі керек-ті. - С. Ж.) Үйсін мен Қаңлы көшпенділерінің арасында тіпті кең етек алды. Ғұндардың батысқа енуі түріктік құрамның кірігуіне күшті қозғаушы болды’ дейді. Бернштамның археологиялық материалдарға негізделіп жасаған талдаулары б.з. басталуының алды - артындағы Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ этностарының бәрі түрік екенін көрсетеді және бұл жазба деректерге үйлеседі”[ ] деген болатын. Бұл жоғарыдағы сөзімізді тіптен күшейте түседі.
Дегенмен, үйсіндерді иран тілдес дей салудың орынсыздығы айқын болғалы қашан. Бұл туралы ғалымдар: “Бүгінге дейін батыс рұңдар (西戎) ішінде скитайлық құрам немесе ариан тілді тайпа барлығы байқалған жоқ. Ол кездегі ариандардың ең шығыс шеті Тәңіртаудың орта шенімен шектелетін. Сондықтан Жүз бен Үйсінді иран тілді тайпа санау ақылға қона кетпейді. Дегенмен Үйсін жері батыстарақ. Іледегі скитайлармен іргелес болуы мүмкін. Сондықтан арасында ариан қандылар жоқ деуге де болмайды. Жылнамаларда үйсіндерді Батыс Өңірдегі ұлттар ішінде еуропалық нәсіл ерекшелігі ең айқын делінуі де бұған айғақ” [ ]. Бұл арада, Лин мырзаның дұрыс сөздеріне қоса, ариан тайпаларын түгел бейтүрік тілді, еуропалық нәсілдегінің бәрі де сондай дейтін біржақтылықтың әсері барлығын да сезген боларсыз.
Әрине, б.з. алғашқы мың жылдығында Түрік қағанатының мемлекет тілі, ал қыпшақ тілі деген атпен солтүстік Жібек Жолындағы халықаралық тіл болған түрік тілі аяқ астынан аспаннан түсе қалғаны жоқ (Кеңестер Одағында орыс тілі дәурендегенде қазақ, т.б. өзге ұлт тілдері жойылмағаны сықылды, Ұлы Далада өзге этнос тілдері дәурендегенде, түрік тілі де түрік тілді этностармен бірге өмір сүре берген). Оған қазіргі Моңғолия даласында тұрған түрік тас кітаптарындағы мәтіндер ғана емес, оның арғы жағындағы (б.з.д. 500 жыл шамасында төкінделген) Есік, т.б. жерлерден шыққан түрік тілді, түрік жазулары-ақ куа.
Дегенмен, бұл тілдер балаң сатыда - соншама көп тіл болғанымен, бір-бірінен тым парықталып кете қоймаған, өзара өте алшақтамаған тілдер екенін есіңізге тағы да сала кетейін.
Бұл тұста алғашқы жазу да болған. Үйсіннің іргелес елі Ғұндар туралы Уаң Жұнхань: “Ал, Батыс Хән әулеті Жауди патша тұсында өмір сүрген ірі мемлекет қайраткері Хуаң Куаң: «Тұз, темір хақында қызмет көрсету мәселесі» деген кітабында: ‘Жөн-жоралғылық ережелер (тұрмыстық кодекс болар - Ә. Д.) жинағы болғанымен, сүйекке ойып, теріге басқан жазуымен ұлықтары өзара хабарласады. Хан мен уәзірлері жоғары төменге шабармандарды жұмсайды’ деуіне қарағанда, жазу-сызуы бардай көрінеді. Олай болмағанда ‘Сүйекке ойып, теріге басылған жазу’ демеген болар еді. Сондай-ақ жоғарыдағы ‘өзара хат-хабар алысу, шапқылаған шабармандар’ деген сөз қолданыстардың да мән-мағынасы қалмас еді”[ ] деген. Б.з. 245-250 жылдары Фунан (Камбоджа) еліне барған У хандығының дипломаты Каң Тай барған елі туралы аялдағанда “Олардың жазуы ғұндардың жазуын еске түсіреді”деген екен [ ]. Академик Әлкей Марғұлан да жазу мәдениетіне аялдағанда “Қазақстанның байтақ өлкесінде төрт түрлі жазудың үлгісі сақталған. Ескі Ғұн, үйсіндер пайдаланған руна жазуы, Шынжаңдағы ұйғырлар пайдаланған арамей жазуы (Жұбан ана, Батағай), араб жазуы” деген. Ху, Ғұн, Үйсін деңгейлес те аралас елдер болғасын, айтпағымызға осы дәлелдер де жетерлік болар.
Д. Әлімғазы айтқандай, “Сонымен, біз де Қаржаубай Сартқожаұлы тиянақтаған бір неше түйінді пікірді нақтылай түскіміз келеді:
1. Ғұндар, (демек үйсіндер де. - С. Ж.) дыбыс белгілейтін алфавиттік жазу қолданған.
2. Бұл жазу ғұндардан бері үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, Х ғасырға дейін қолданылып келген.
3. Ғұндар байырғы түрік (прототүрік, бабатүрік) тілінде сөйлеген, мемлекеттік тілі түрік тілі болған.
4. Ғұндар қолданған бабатүрік тілі бүгінгі қазақ тіліне өте жақын тіл...
5. Орқон-Енисей сына жазуы - Ғұн, Үйсін мен Қаңлы қолданған ежелгі алфавиттік жазудың тікелей жалғасы, жаңғыртылып, жетілдірілген жаңаша жазу үлгісі...” [ ].
Ерте замандағы Үйсінге іргелес елдерде де жазу болған. Соның бірі - Қаңлы (есіңізде болғай, Қаңлы мен Самарқанд іргелес және самарқандықтар ұлжүздермен тектес ел). Нығымет Мыңжанұлы жылнамаларда[ ] “Қаңлылардың жазуы көлденеңнен жазылады. Олардың өздері жазған кітаптары бар” делінгенін атап айтқан.
Үйсін ұлысында да, үйсіндер түрік тілінде сөйлесіп қана қоймай, жазу да болған. Ол және Ұлы Даладағы өзге түрік тілді сақ тайпалары қолданған жазулар - бертінгі (жоғарыда мысал етілген сықылды) ескі түрік жазуының төркіні. Сондай-ақ, бұл түрік жазуы өзге жазулардың (мысалы, кей ғалымдар айтып жүргендей ескі соғды жазуының) көшірмесі емес, түрік тілді тайпалардың, соның ішіндегі үйсіндердің рулық таңбалары негізінде дамытылған төл тумасы. Еркін Ауғалидың зерттеуінше [ ], Түрік руна жазуы мен ескі Соғды (арамей) “екі жазу формасындағы басты сызықтарда айырмашылық бар. Бұлар тұтасынан, жүйесінен, жасау әдісінен алғанда сәйкес емес. Бұлар ара біржолата көшіру байланысы жоқ [ ]. Түрік руник жазуының тұтас ерекшелігінен қарағанда, ескі соғды жазуымен сәйкес келетіні тек жеке әріптері немесе дыбыстас әріптердің ішіндегі пішіндік кей ортақтық қана. Көрінген жуықтық немесе сәйкес пішіндер бүкіл түрік руна жазуының центрін құрай алмайды”.
Қазір бұл археологиялық табыстар арқылы мықтап дәлелденді де. “Б.з.д. Ⅴ-Ⅳ ғасырлардағы сақтардың солтүстіктегілері түрік тілді, оңтүстіктегілері иран тілді болған... 1970 жылы, Қазақстанның Алматы қаласынан 50 шақырымдай сырттағы Есік қаласының іргесіндегі қорымнан, б.з.д. Ⅴ-Ⅳ ғасырларға тән күміс тостағанша қазып алынды. Тостаған бетінде, күміс күптелген өрнектен сырт, 26 әріптен құралған екі жол жазу да бар. Қазақстан ғалымдары бұл екі жол жазуды: “Аға саған бұл ошақ! Жаттар тізеңді бүк! Халықта азық мол болғай!” - деп оқыған”[ ]. Бұл туралы “Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы” да: бұл “күміс тостағаншадағы осы таңбалар,..., көне түрік сына жазу таңбаларына ұқсас,... Көне түрік тілінде оңнан солға қарай оқылуы: ‘Аға саңа очкук! Без чөк! Букун ічре азуқ!’ Аудармасы: ‘Аға саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы) тізеңді бүк! Халықта азық-түлік мол болғай!’... депті. Бұл жазудың аса бір құндылығы - ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түрік тілі болғандығын тағы да нақты дәлелдей түседі. Сондай-ақ, Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпенділерде жазу-сызу болмады мыс деген пікірдің ешбір негізсіз екенін айқындап, бұдан 2500 жыл бұрын түрік тілдес тайпалардың жаза білгендігін және оның кең түрде пайдаланылғанын куәландырады”[ ] дейді. Ал, Алматы қасындағы Есіктің Үйсін ұлысы тұрған аумаққаа кіндік болған маңызды орын екені жоғарыда айтылған. Демек бірінші бөлімде біз көрсеткен картадағы “түрік тайпалары” (Turkic tribes) дегеннің дұрыстығы, бірақ оның түрік тайпаларына тиесілі аумақты, Алтайдың шығысы мен батысына және солтүстігіне жая көрсетпей, тым тар қып сызғаны басты олқылық болып отыр. “Қазақтарда тағы атамзаманнан бері қолданылып келатқан әр түрлі тайпалық таңбалар да бар... Оның ішіндегі 20 неше тайпаның таңбасы ежелгі түрік жазуына ұқсас... Сондай-ақ, талай таңбалар тіпті Алтай мен Тәңіртау аралығындағы петроглифтердегі ежелгі жазулармен бір қалыптан шыққандай. Сондықтан көптеген лингвистер тайпалық таңбаларды ежелгі жазумен, яғни түрік ескі жазуымен байланыстыра зерттей келіп, бұл екеуінің арасында туыстық байланыс бар деп отыр. Толып жатқан фактілер қазақ ұлтының құрамына енген ру-тайпалардың бұл дыбысты жазуды қолдана бастағанына неше мың жыл болғанын дәлелдейді. Дәлірек айтқанда, ертедегі сақтар заманынан бастап қолданған. Демек бұл жазуды ең баста сақ тайпалары, сосын Ⅷ ғасырдағы түріктер істеткен... Бұл жазу сақ ру-тайпалары арқылы түрік ру-тайпаларына (қаңлы, үйсін, қыпшақ,т.б.) өткен. Қытайдың «Солтүстік тарихы. Батыс өңір баяны» мен «Сүйнама. Қаңлы баяны» сияқты ертедегі жылнамаларында “қаңлылардың жазуы көлденең жазылады және жазумен баяндалған хаттамалары бар” делінген дедік. Қаңлылар мен үйсіндерде күн мен ай тәрізді және ертедегі түрікше жазу таңбаларына ұқсайтын тайпа ендері бар. Сондықтан оларды байырғы рулық қоғам кезінде-ақ пішіндік және мағыналық жазулар негізінде өз жазуларын жаратқан да қолданған деп кесіп айтуға әбден болады. Профессор Жаң Шиман өзінің «Үйсін-қазақ ірі істер жылнамасы» деген еңбегңнде: ‘Хань дәуірі кезіндегі Үйсін диалектілері кітабын оқыған соң, ол кезде Үйсіннің жазуы болғанына кәміл сендім. Бұл жазу ертелі кеш табылады’ - деген еді” [ ]. Жоғарыда сөз болған Есік жазуынан сырт, 1963 жылы Ақтастан, 1968 жылы Қаратомадан, 1976 жылы Талас бойынан, т.б. (Сібірдегі Енисейден, Лена аңғарынан, Орқон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабынан, Талас пен Сыр бойынан, Ертіс пен Іле жағасынан) табылған жазулар профессор Жаң Шиманның ойын дәлелдеді-ақ. Яғни “Есік жазуының табылуы ертедегі Қазақстан тұрғындарының бұдан 2300 жыл бұрын жазу жаратқанын және қолданғанын түсіндіреді”[ ]. Бұл да сөзімізді нықтай түседі, әрине.
Үйсін күнбишесі Лю Жиеюдың туысының қызы Шяңфуды Үйсінге ұзатарда Хань ордасы оның “100 ден астам ергегін, Шаңлинюанға жатқызып, Үйсін тілін үйретті” деген де бар. “Хән ордасы Үйсін тілін үйрену шарасын сан рет жүргізген. Соған қарағанда, Үйсін тілі сол кездің өзінде-ақ деңгейі жоғарылау, әрине жазуы да бар тіл болған” [ ]. Ал, А. М. Щербак “ ‘ «Оғызнама» - б.з.д. орта ғасырдағы, Үйсін ұлысы өңіріндегі, оғыз-қыпшақ тайпаларының байырғы аңызына сүйеніп жазылған әдеби туынды’ десе, академик Бартольд анағұрлым тереңдей түсіп, ‘бұл шығарма қазақ Ұлы Даласының тұрғындарын қайнар еткен туынды’ деген екен”[ ].
Ғұн астанасының, соған орай тәңірқұттардың басты харекет алаңының Моңғолия аумағын кіндік еткені белгілі. “Моңғолия жеріндегі Ғұн молаларын қазу кезінде табылған көптеген құнды материалдардың ішіндегі ең құндысының бірі - ғұндардың таңба жазуы. Әзірге дейін табылған таңба жазуларының саны 14 ке жетті. Бүгінге дейін табылған таңба жазулардың біраз әріптері Орқон-Түрік жазу әріптерімен бірдей екені белгілі болды... Түрік қағанаты қоғамның жаңа қажетіне қарай Ғұн әріпі негізін реформалау арқылы Орқон-Түрік жазуын жасаған”[ ]. Тарихшы жас ғалым Ахметұлы Шадыманның айтуынша : “Астанадағы Еуразия университетінің жазу мұражайында Ғұн қағанының өз елшілеріне берген алтын кіркесінің фотосуреті тұр. Онда Түрік руна жазуы ойылған”.
Үйсін тілі мен жазуы жөніндегі мәдени өрені осы айтқандарымыз-ақ недәуір елестететін шығар.
4. Баспана мәдениеті. Үйсін қалаларын, соның ішінде баспаналарын бүгінгі деңгеймен елестету, оған келмесе, жоққа есептей салу ғылыми көзқарас бола алмас еді, әрине. Қаланың да, баспаналардың да өз дәуіріне сай деңгейі болады. Үйсіндер жартылай көшпенді, жартылай отырықты болған дегенді жоғарыда айттық. Үйсіндердің көшуге ыңғайлы баспанасы - киіз үй туралы археолог Уаң Биңхуалардың лебізі де берілді. Қазаққа ата-тек болған тайпалардың төл туындысы киіз үйдің ғылыми ойға (ең кемінде геометрияға) сіресіп тұрғаны жайлы әдебиеттер мол болғасын оған бұрылмай-ақ қоялы.
Хань жылнамаларында Ғұн қағанатына қараған талай тайпаларды, соның ішінде Алан, Қаңлы, Үйсін ұлысындағыларды өзара салттас деп жазады. Онысы рас. Дейтұрғанмен табиғи ресурсы ұқсамайтын екі жердегі қаланы да (мысалы Орқон басындағы Тәңірқұт қаласы Ұлубалық пен Жетісу жақтағы Үйсін астанасы Қызылкүренді де) ұқсас санай салу жеңілтектік болар еді. Меніңше Қызылкүрен, Тараз сықылды қалалардың баспаналарына түйме дуал, шикі керпіш, әсіресе ағаш пен тас пайдаланылған. Амал не, жауын-шашынның көптігі, сұрапыл соғыстар, ақтабан-шұбырындылық ол заман ескерткіштерінің көбін бізге жеткізбеген. Әсіресе ағаш ғимараттардың ешкім тиіспеген күнде де, мықтап күтілмесе, ұзаққа шыдамайтыны беп-белгілі. Ал енді, “Сол кездегі (киіз үйлерден сырт) баспана қандай үлгіде болған? Бұған археологиялық материалдар мен этнографиялық тексерулер біраз деректер ұсынды. Моңғолкүре сықылды аудандардың ауыл-қыстақтарында қазір де қабырғаларын бөренемен тұрғызып, төбесін сырғауылмен жапқан шағын ағаш үйлер кезігеді... Бәрінен қызығы, бұл ағаш үйлердің құрылымы үйсіндердің ежелгі қорымдарындағы ағаш ақымға қабағат ұқсайды. Оның да төрт қабырғасы жұмыр ағаштан тұрғызылады, ағаштың бір-біріне қималасқан жерлері қашалып қиюластырылады әрі сына қағылады. Сондықтан ол орнықты да тегіс болады. Оның да ішкі қабырғаларына кезінде киіз тартылған. Мұның тозыққан бопырын қазір де байқауға болады. Киіз сыртына сида ағаш керіш қағылады. Ағаш ақымның төбесі 2-3 қат қарағаймен жабылған. Оба - тірінің өліге салған жер асты баспанасы. Ол белгілі дәрежеде сол кездегі өмір шындығының көріністерін аңыс етеді. Ал бұл ағаш ақымдардың бітімі бізге жетіп отырған сол шағын ағаш үйлерден аумайды. Біз оларды ежелгі үйсіндердің тұрғын үйлерінің нұсқасы деп қабылдаймыз. Біз мұны тым негізсіз айтып отырғанымыз да жоқ”[ ].
5. Өнер мәдениеті. Өнер - өз алдына көп мазмұнды қамтитын форма. Бастысы, қоғамдық сана мен адам танымын бейнелейтін форма. Ол ішкі сезімді, жан дүниені көркем образдар жүйесімен бейнелеуді мақсат тұтады. Бүгінгі өнер көркем әдебиет, музыка, мүсін, кескіндеме, театр, кино, би, сәулет өнері, т.б. түрлердің бәрін қамтиды. Ал, ертедегі сақтар мен оның мәдени сабақтас мұрагерлері Ғұн қағанатындағыларда өнер өз заманына сай дамыды, әрине. Оның сәулет өнеріне жататын киіз үй, ағаш үйлерін жоғарыда ауызға алдық. Қолөнері де айтылды.
Үйсін елінде әсіресе ән, күй, музыка (өнердің мезгілдік түрлері) және оның аспаптары, мүсіншілік, сурет (өнердің мекендік түрлері), би (өнердің мекендік-мезгілдік түрі) жақсы дамыған деуге болады. Өйткені, бұл елдегі тума-төл жасампаздықтан сырт, арғы сақтар мәдениетінің сабақтастығы бар, бұл саладағы өз кезінің әлеми озықтары Араб, Парсы елдерінің ықпалы бар. Әрі Жібек Жолының торабы тұрса, әрі атты ұлыс тұрса, Араб, Парсы. Еуропа елдерімен ауыс-түйісіне титтей де шек келтіруге болмайды, әлбетте.
Лю Юңның (柳用能) сықылды ғалымдар айтқандай, Ұлы Далада (әсіресе үйсіндер өмір кешкен аумақта) ең алғашқы би бұдан 2500 жыл бұрынғы жыныс ағзаларына табыну биі болды. Ол кезде өндіргіш күш өте төмен-ді. Тіршілік үшін ұлы табиғатпен адамдар тобының қара күшіне сүйеніп алысу қажет болатын. Сондықтан алғашқы тұрғындар этносының көркеюін, халық санының артуын тілеп, ер-әйел ара байланысты дәріптейтін және оған тәу ететін. Ұлы Даланың талай тұсында (көбінесе көш жолдарына) мұндай билер жартастарға да төкінделген. Кезінде жұрт сол петроглифтерге барып табынатын да болған. Мұндай петроглфтердің ең айқын бір тобы Жұңгоның Барлық тауындағы Бардақұл (б.з.б. Ⅴ ғасырдікі) мен Құтыби ауданындағы Қызылқияда (Қаңлы тасқақпасында, 康家石门子) да тұр дегеміз. Бұл таңбалы тастарға ер-әйелдердің жеке, топтық билері төкінделген. Бишілер тыр жалаңаш беті өз сымбаттарын әйгілеген. Әр алуан мүшелік қимылдары арқылы өзге жыныстағылардың сезімін қоздыруға ұрынғаны байқалады. Соған қарағанда қазақтың “айгөлек”, “қаражорға” сықылды билерінің төркіні арыда жатыр. (Жоғарғы беттегі сурет 1998 жылы, Шәнши өлкесінің Фучың қаласынан шыққан ертедегі қабырға суреттен алыныпты. Суретке “алдағылар билеп, ең артқы қобыз (火不思) тартып тұр” деп жазылған екен. Домбыра шерткен шошақ бөріктінің алдындағы екеудің қимылы еріксіз қазақтың қаражорға биін есіңізге салады).
ЖХР Алтай аймағындағы Бурылтоғай ауданының Жетіарал ауылынан табылған, б.з.б. Ⅴ-Ⅲ ғасырларға тән қола айнаның (көлемі 50 шаршы см ге таяу) сыртына сыбызғы, сырнай сықылды 12 түрлі, осы өңір халықтары қолданған музыка аспаптарының суреттері ойып түсірілген екен. Демек музыка өнерінің бәрін бұл маңның оңтүстігіндегі жұрттарға ғана тән деу сыңаржақтылыққа әкетеді. Үйсін ұлысы ғана емес, оның солтүстігіндегі өзге түрік тайпаларының да бұл өнерден кенде емесін бұл факт дәлелдеп отыр.
Музыка аспаптарынан қобыз басты орында тұрған сықылды. Бұл “көптеген түрік халықтарында кездесетін қос ішекті музыкалық аспап... Орта Азия, Алтайды мекендеген түрік тектес тайпаларға ортақ. Оған ұқсас аспаптарды Кавказ, Сібір халықтарынан да кездестіруге болады. Бұл атау өзге халықтарда бірде ысқышты, бірде шертпелі, бірде тілмен ойналатын аспаптарды білдірсе, қазақта қос ішекті ысқышты аспаппен байланысты қолданылады. Қобыз - көненің көзі. Онда ертеде бақсылар ойнаған. Олардың қобыз аспабында орындайтын арнайы сарыны, мақамы болған”[ ]. Бұл атаудың ысқышты, шертпелі, т.б. аспаптарға қолданыла беретіні рас. Жоғарыдағы суретте шертпелі аспапты қобыз депті. Қырғыздарда да шертпелі (домбыра сықылды) аспаптың аты қомұз. Бәлкім ертеде музыка аспаптарының бәрі қобыз не қомұз атанған да шығар.
Қобыз сөзінің шығу тегін О. Хаймолдин “қамыс” сөзіне ұштастырады екен. Оны Т. Қоңыратбаевтер құптай түсіп, “Іші қуыс, орта шеніне дейін шанақпен жабылған ‘қобыз’ атауның семантикасы ‘қауыз’ ұғымына әбден сай келеді. ‘Күп’, ‘күбі’, ‘қабы’, ‘қабыз’, ‘қауыз’, ‘қобыз’ атаулары фонетикалыық тұрғыдан өзара жақын, үндес. Ал семантикасы ‘қауыз’ сөзімен сабақтас” дейді. Мүмкін. Қисыны бар. Енді мына ықтималдық та ойлап көруге татиды. Бұл “қу” мен “боз” сөздерінің жалғануынан шыққан болуы да мүмкін. Ол заманда аққу да тотем еді. Қобызбен сарын айтып ойнайтын бақсылар аққу қанатын жамылып та жүретін. Ал “боз” дегенің - “боздаудағы” түбір сөз (“үндеу” дегендегі “үн” сықылды). Демек аққуша боздайтын музыка аспабы деген мағыналы болуы да ықтимал. Бақсылар аққу қанатын жамылып қана қоймай, оның боздаған үнін шығаруға да тырысқан көрінеді.
Сосынғы бір аспап домбыра. “Домбыра тектес аспаптар Орта Азиядағы түрік тектес халықтардың барлығында дерлік бар. Мысалы башқұртта ‘думбыра’, қырғыздарда ‘қол қомұз’, түріктерде ‘саз’, ‘ұд’ (Т. Қоңыратбаев, т.б.). ‘Тәмбір’ деген ‘Домбыра’ сөзімен төркіндес болуы да мүмкін (мәдени ауыс-түйісі тығыз халықтар емес пе), ‘Дутар’ (қос ішекті) сықылды, ‘тең бұра’, ‘ду бұра’ (екі бұрауышты, екі құлақты) дегеннен шығуы да ықтимал.
Үйсіндерде музыка аспаптарынан үрлемелі (сырнай, сыбызғы, қурай, т.б.), соқпалы (дауылпаз, дабыл) аспаптары да, шертпелінің өзге түрлері де (жетіген, т.б.) болған сықылды. Оған археологиялық табыстар мен төменде айтылмақ музыка аспаптары жағындағы ауыс-түйістер айғақ бола алады.
6. Мәдени алмасулар.
Үйсіндер әсіресе Батыс Өңірдегі қандас, тілдес, діндес, іргелес ұлыстармен тығыз мәдени байланыс орнатты. Одан қала берді, Ұлы Жібек жолындағы маңызды торап және “аттылы мемлекет” болғаны үшін, батыс пен шығысқа көпір де, байланысшы да бола отырып, талай ауыс-түйіс орайына ие болды. Соңғы байланысты тек бірер жаққа (не Жұңгоға, не Еуропаға, не Таяу шығысқа) ғана шектеп қою, әділетсіздік саналмаған күнде де, шалағайлық болмақ. Бұл мәселені тарихи жазба деректердің санына жыға салмай, тарихи, географиялық, этникалық, логикалық, т.б. қисындар бойынша ғылыми жүйелеген жөн.
Үйсін ұлысының өзге мемлекеттермен әр жақтылы байланысы мен алмасуларына оның Хань әулетімен байланысы мысал бола алады. Бұл жоғарыда аз айтылмады. Дегенмен мәдени байланыс жағын толықтай кетейік. Бұл туралы Хань тарихшыларының көзқарасына мынау өкілдік ететін-ақ шығар: “Хань ордасы мен Үйсіндердің құда-андалық қатынасының үйсіндердің шаруашылығының дамуы, мәдениетінің өсуі, ғылым-техниясының алға басуы жөнінде белгілі белсенді маңызы болды. Хань әулеті Шижюн ханшаны үйсіндерге, ‘Күйме, ат-көлік, киім-кешек және басқа да жасау-жиһаздарын түгел жабдып ұзатты. Оған қызмет ететін шендісі, әтегі, күтушілері бар бірнеше жүз адам тағайындап, аса салтанатпен шығарып салды’. ‘Ханша Үйсін еліне барған соң, өзіне арнайы сарай салғызды’. Осындай неше жүз адамдық құдалар тобының құрамында өнердің әр түрінің дарындылары болды; олай болмағанда, оның ‘өзіне арнайы сарай салғызуы’ қайтіп мүмкін болмақ? ! Жиею Үйсін елінде өмірінің елу жылдайын өткізді. Оның ханьдермен ара байланысы өте тығыз еді. Жиеюдың қызы Дес ‘астана Чаң-әнға барып, әуез аспаптарын үйренді’, Дестің күйеуі Күңпен Күсәнда Хән әулетінің түзімдерін жүргізбек болды; арада көп ұзамай үйсіндердің металл қорыту техникасы едәуір жоғарылап, Хань әулетінің металл қорыту техникасымен арадағы алшақтығын недәуір жақындатты; Чаң-әнда Үйсін тілі оқытылатын болды...” [ ].
Үйсіндерге өздері озық санаған Хань жақтың мәдениетінің енгені даусыз. Бұл арада озық санаған дегенім елеп-екшеп қабылдаған болу керек. Мысалы, иероглифтік жазуды өзінің түрік тіліне үйлеспейді деп санап, қабылдамай, тума көне түрік жазуында қала берген. Хань ұлты өңіріне өте жалпыласқан архитектура (ғимарат, т.б.) үлгісі де қабылданбаған. Бұл арада Хань шеберлерінсіз жұңгоша сарай салу мүмкін емес дегенге сенуге әбден болады, әрине. Ал, көшуге сонша ыңғайлы киіз үй қаңқасына миы жеткен, ағаш барқтарды (ғимараттарды) сала білген халықты - үйсіндерді ешқандай басқа үлгідегі ғимараттарды сала алмайды деп ұқсақ мүлде қателесер едік.
Сонымен қоса, Үйсін мәдениетінің Хань әулетіне барғанын да айтуға тиіспіз. Жоу Жиңхоң [ ]: “Солтүстіктегі көшпенді ұлттардың мал нәсілдері мен малшаруашылық техникалары Ханьдердің малшылығына кірді және оның дамуына түрткі болды... Маңайдағы этностар Хань егіншілігінің дамуына да белсенді үлес қосты... Төңеректегі ұлттар ханзулардың қолөнер кәсібі мен саудасының өркендеуіне де белсенді ықпал жасады... Олардың діни нанымы хань ұлтының дәстүри итағат-нанымына аса зор әсер етті... Хань ұлтының киіміне, асына, жатып-тұруына, көңіл ашуына ықпалы да өте зор болды” деп, бұларға талай нақты мысалдар келтіреді.
Осы орайда музыка аспаптары мен әуез мәдениеті жағындағы ауыс-түйіске тоқтала кетейік. Хань жылнамаларында (мысалы, «Солтүстік әулеттер тарихы. 97-бума. 85-баян. Батыс Өңір» сықылдыларда) бұл туралы “Тәй У (б.з. 424-452 жж. билік құрған. - С. Ж.) патша... қатысты басқармаларына Йұрпанның (Юебәннің, Албанның. - С. Ж.) жауынгерлерді ерлікке шақыратын күйін орданың әуез мекемесіне енгізуді бұйырды” деген сықылды деректер көп. Ал, http: //www. xjass. com сайтындағы «Жұңгоға кірген туысқан ұлт адамдарымен ере келген бір неше түрлі музыка аспаптары» ( «随兄弟民族人入华而来的几种主要乐器») деген мақала көп сыр шерткен. Одан мыналарды біле аламыз:
“Батыс Хань әулеті кезінде ежелгі жібек жолы ашылып және негізінен қалыптасып Жұңго мен Батыс Өңірдегі мемлекеттер ара әр жақтылы барыс келіс біртіндеп күшейді. Таң, Юан, Мин (唐、元、明) кезіне жеткенде тіпті қайнап, Батыс Өңірдің хулары (胡人) Жұңгоға ағылып келе бастады және олар Жұңгомен Батыстың мәдени ауыс-түйісінде маңызды рөл атқаруға кірісті.... Орта Азия мен Батыс Азия мемлекеттері мен ұлттарының музыкасы мен музыка аспаптары шығысқа еніп, Орта Жазыққа тарала түсті”.
Міне бұл - ұлкен ұлтқа тән астамдықтан аулақ, әділ баянның мысалы. Әрине бұл сөз б.з. 1-мыңжылдығынан бергі ауыс-түйісті айтып отыр. Алайда, бергі кездің осыншалық ауыс-түйісінің б.з.д. тұстан бастау алатыны айтбаса да түсінікті. Егер осы ойды негізге ала таратсақ:
(1) Сырнай барыпты. Хань дәуірінен тартып Жин, Юан (金, 元) кездеріне шейінгі аралықта парсылар мен түріктерден сырнай (“苏耐尔”, Surnay, Zurna) барған екен. Жоғарыдағы суретте (Жұңго музыка институтындағы профессор Яң Дажүн сақтаған) соның өңделген, металдан істелген бүгінгі түрі көрсетілген. Ханьдер оны суона (唢呐) деп атаған. Мұның Жұңго жақпен ең алғаш тату байланыс орнатқан үйсіндер, Тарым жиегіндегі елдер арқылы бару ықтималдығы зор.
(2) Онымен қатар қобыз да барыпты. Оны хулар жасағасын ханьдер ху аспабы (хучиң- 胡琴) дей бастапты да, артынан екі ішекті болғандықтан, алдына өздерінше екі (арь) дегенді қосып, арьху (二胡) атапты. Кейде шичиң (奚琴) дейді де екен. Соң әулеті кезінде шыққан музыка теореясы туралы кітап «Лешу» (《乐书》) дегенде: “Шичиң - әсілі хулардың музыка аспабы” (奚琴本胡乐也) деп жазылған. (Оң жақтағы суреттерде: Қобыздың Ханьдер (қырығыздар секілді) қобыз (хобусы- 火不思) деп атаған шертпе түрі мен Ханьдер қолданып жүрген бүгінгі қыл қобыз - арьхудың бір түрі).
(3) Жетіген де жетіпті. Ханьдер оны яңчиң (扬琴) деп атайды.
(4). Дауылпаздың шыңдауыл түрі. Мұны ханьдер тоңбо (铜钹) деп атапты. Жылнамаларда “Тоңбо - мыс табақ (铜盘) деп те аталады, батыс рұңдар мен наймандардан (南蛮) шыққан”[ ] деген бар. Өзге әдебиеттерде Мысыр, Сирия мен Парсы жақтан хулар арқылы келген деу де кезігеді (төменгі сурет - жетіген мен шыңдауылдың бүгінгі ханьдердегі дамыған түрі.Анау бүгінгі дауылпаздың шыңдауыл түрі - тоңбоның бір мысалы).
Ал И Миң [ ] Батыс Өңірден Түнязыға барған, таралған деп көрсеткен өзге дүниелер де көп-ақ. Бұлар да сол кездің ауыс-түйісінің айқын дәлелдері. Мысалы, кат ағашы (儿茶), усарымсақ (大蒜), бедиян (小茴香), бадам (巴旦木), әнжір (无花果), шүйіншөп (甘松), анар (安石榴), зірә (安息茴香), қарбыз (西瓜), шабдалы (桃), мақсары (红花), қияр (黄瓜), түйежаңғақ (胡桃), тораңғы (胡杨), сәбіз (胡萝卜), қауын (甜瓜), шыны (琉璃), жүзім (葡萄), шекер (糖), кілем (地毯), арыстан (Сай Жұңсың мен Шадыман Ахметұлының талдауынша, түрік тілдеріндегі “арыстан” арсыл аң - жыртқыш аң деген сөздің кірігуінен жасалған. Ал ханзуша шы (狮) иероглиф иран-үнді тілдеріндегі шир дегеннен келген), түйе (骆驼), суық жердегі аттылы адамға лайық киім (胡服 - 短衣、长裤、脚着皮靴,... ) сықылдылар үйсіндер өмір сүрген регионнан Хань әулеті жаққа барған екен. Әрине оның кейі Араб, Парсы, Үнді жақтікі. Орта Азиялықтар көпір болысқан, шығысқа таратқан. Бұған үйсіндердің үлесі қаншалықты екенін әлі де зерттей түсу керек
Біз мәдени ауыс-түйістің, бір беткей емес, ерсілі-қарсылы болатынын дәлелдеу үшін ғана аз мысал көрсеттік. Жұңгомен байланысын айту арқылы Үйсінге, өз шығысы ғана емес, солтүстігі, оңтүстігі, батысымен де талай мәдени алмасудың болғанын аңғарттық. Әрине, бұл арада көрсеткен мысалдарымыздың (музыка аспаптары, т.б.ның) бәрін үйсіндер жасаған дегелі отырғанымыз жоқ. Бұл бір. Екіншіден Хань жылнамалары мен зерттеулері батыстан келгендігін ашып айтып отырғанда, бұл музыка аспаптары Үйсін ұлысынан аттап өте шыққан деуге де аузымыз бармайды. Сол кездегі Үйсін елінің мәдениетінде бұлардың да өз дәуіріне лайықты дәрежеде болғанын ескеруіміз керек. Үшіншіден бұл аспаптардың, жайшылықтағы мәдени шараларға ғана емес, басқа (соның ішінде соғыс, т.б. ға да) қолданылғаны шындық. Төртіншіден, қазіргі түрік халықтарында, соның ішінде қазақтарда бұл музыкалық аспаптардың бәрі бар және олар дамыған, өзгертілген екенін де ескерте кетеміз. Оның кейі (мысалы жетіген сықылдылар) хань ұлты жақта тіпті мықтап дамытылған.