ӘДЕБИЕТТІҢ БҮГІНГІ ДЕҢГЕЙІ...

ӘДЕБИЕТТІҢ БҮГІНГІ ДЕҢГЕЙІ...

Ежелгі ассириялықтарда жүз саны береке-бірлік, татулық, мықтылықтың нышаны болып саналған. Жүз кітапты қатар қойып, дұға оқып, Манту құдайға табынатын болған. Жүз кітапты қатар қоюда бір ерекше сыр, тылсым бардай көрінеді. Инктердің түсінігіндегі 100 саны − дүниенің тірегі, ұлы шеңбер, жаратылыстың құпиясы... Мұсылман, оның ішінде қазақ дүниетанымындағы 100 саны дегенде ойға көп нәрсе орала қоймайды. Жұптан гөрі, тақ сандарды кие тұтқандықтан шығар. Есте жоқ ескі заманда шөл кезіп жүрген бір қарияның алдынан жүз құдық шығады. Тоқсан тоғызынан су ішіп, жүзіншісіне келгенде қарны жарылып өледі. Қатты жел тұрып, әлгі шалың сол жүзінші құдыққа түсіп кетеді. Аварлықтардың аңызын оқып отырып, ойға шомасың. Біз осы жүздің қадіріне жеттік пе деп бір ойлайсың... Ал қазақ әдебиетіндегі, қазақ баспа ісіндегі 100 саны дегенде «Бабалар сөзі» 100 том, «Әлем әдебиетінің кітапханасы» 100 том, «Қазақтың 100 романы» есіңе түседі. Бұл да қазақ оқырманы үшін аз олжа емес. Бүгінгі «Дөңгелек үстелдің» тақырыбы − «Қазақтың 100 романы» турасында болмақ...

--------------------------------------------------------------------------------

Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ,
жазушы-драматург:
– Осыдан бір-екі ай бұрын Президент Н.Ә.Назарбаев Мәдениет министрі Арыс­танбек Мұхамедиұлын қабылдап: «Баспадан сапалы дүниелер шығып, авторға қаламақы жақсы төлену керек...», − дегенді айтты. Өмірі кітап жазбаған адам, алпысқа толғанда мемлекеттік жоспармен екі томы жарыққа шыққан. Бұл қалай сонда? Бұл өзімізді-өзіміз алдаумен тең. Сол екі томды шығарған баспаның басшысы әдебиетке жаны ашыған болып сөйлейді. Бұндай кері құбылыс тек қана пайданың көзіне айналды десем, ақи­қаттан алыстамаймын.
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА,
жазушы:
– «Қазақтың 100 романы» сериясымен жарық көрген шығармалар прозаның тұтастай жай-жапсарын қайталай анық­тап, оқырман назарын біршама аударса керек. Хрестоматиялық айналымдағы байырғы романдардың бұл серияға кіруі әбден заңды. Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Жүсіпбек Аймауытов, Мір­жақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Саттар Ерубаев сынды алыптар қатарын Ілияс Есенберлин, Зейін Шашкин, Тәкен Әлім­құлов, Хамза Есенжанов, Өтебай Қана­хин, Тахауи Ахтановтардың толтыруы қандай табиғи. Әбдіжәміл Нұрпейісов, Әбіш Кекілбаев, Бердібек Соқпақбаев, Сәкен Жүнісов, Софы Сматаев, Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмаділов, Әкім Тарази, Қалихан Ысқақов, Әзілхан Нұршайы­қов, Әнуар Әлімжанов, Ақан Нұр­манов, Кемел Тоқаев, Жақсылық Сәмитұлы, Қажығұмар Шабданұлы, Рамазан Тоқ­та­ров, Жұмекен Нәжімеденов, Шерхан Мұр­таза, Оралхан Бөкеев, Дүкенбай Дос­жанұлы, Дулат Исабеков, Смағұл Елубаев, Баққожа Мұқаев, Марат Қабанбаев есімдерінің әлдеқашан құбылысқа айналғаны және рас.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ,
ақын:
– Білмеймін, қазақтың жүз романын тізім­дегеннен не ұтамыз деген ой келеді кейде. Бұл, бері қалса, мақтангөй көңілі­міз­­дің түкпірінде жатқан миссиялық, шексіз амбицияның аптығын басуға ғана жетеді. Ары кетсе, ауыл-үйдің жыртысын жыртып, ат-атақ жарыстыруға жет­кізе­ді.
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА:
– Оқырмандардың ыстық ықыласына бөленген Эрнест Төрехановтың «Ескендір мен Роксана», Жанат Ахмадидің «Дүр­бе­лең», Тынымбай Нұрмағанбетовтың «Ар­уақ­тар», Жұмабай Шаштайұлының «Біз­дің заманның Аяз биі», Таласбек Әсе­­м­құловтың «Талтүс», Дидар Амантай­дың «Гүлдер мен кітаптар», Ғабиден Құ­л­ах­меттің «Үйірі жоқ көкжал», Тұрсынхан Зәкенұлының «Көк бөрілердің көз жасы», Сейітхан Әбілқасымұлының «Оспан батыр», Ұзақбай Доспанбетовтың «Шын мен шыңырау» атты романдары бұл серияға қосылды ма, білмеймін.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Тақырыпқа қайта оралғанның өзінде оның түйінін шешу оңай емес көрінеді. Өйт­кені, ұлт әдебиеті түгілі, әлем руханияты пәтуаға келетін, сөз өнерінің шыққан шыңы, аялдаған нүктесі саналатын 100 роман ұлы ағылшын, француз, орыс әде­бие­тінен де шықпайды-ау.
Екіншіден, шынайы жағдайдың біздің ауыл-үйдегі әңгімемізден мүлде бөлек екенін тағы да жақсы білеміз. 100 автор түгілі, қазіргі әлем әдебиеті тарихын оқы­ған­да Абайдың өзінен көз жазып қа­луы­ңыз әбден мүмкін.
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА:
– Өкініштісі – қазақтан алғаш рет роман жазған Сара Мыңжасарова, Шәр­бану Құмаровалардың бұған ілінбей қал­­ған­да­ры. Биыл 90 жасқа толатын Сара Рах­ман­қызын жоқтап, іздейтіндер байқал­май­ды, «Әйел бақыты», «Төзім шең­бері» ро­мандары кезінде бүкіл елге тарап, Зейнолла Серікқалиевтің өзі небір жылы пікір білдірген еді. Бұл кісінің көзі жоқ де­лік. Ал енді Шәрбану Құмарованың ро­маны осы серия жоспарына 5-6 рет бе­кі­тілгенімен, неліктен әлі күнге шықпа­ға­ны түсініксіз. Қазіргі Мәдениет министріне сауал жібергенімен, жауап ала қоймапты. Кезінде осы серияның «Жазушы» баспасында жауапты редакторы болған Есенбай Дүйсенбайұлы ақын, сыншы, шебер редактор, жұмыстан бас көтермейтін аса бір талантты, ізгі жан еді. «Жантәсілім» деген романымды тізімге қосып, жана­шыр­лық танытқаны есімде. Әлденеше рет жоспарға енгізгенімен, сызылып қала бе­ретін. Неліктен, кім, қайдан... деп, се­бебін де сұрамаппын.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Шығатын кітаптардың санын қыс­қар­тып, ең сапалы деген дүниелерді ғана жоспарға енгізу керек. Бөлінген ақшаның отыз пайызы авторға берілуі қажет. Бетімен кеткен баспаларды тәртіпке ша­қырып, жауапкершілігін күшейтпесек, ар­ты жақсылыққа алып келмейді. Қаржы көптеп бөлінсе де, корректор ұстамайтын баспалар бар. Бұл сапаға әсер етпей қой­майды. Осыдан бес-алты жыл бұрын менің кітабыма бөлінген тендорды Астанадағы бір жаңадан ашылған баспа ұтып алды. Барсам, редакторы жоқ. Бұл не деген сұмдық?!
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Жоғарыдағы істің бір нысаны рухани макрокеңістік болуы тиіс. Кішкентай мемлекеттерді үлкен мәдениеті мен әдебиеті ғана әлемге танытатыны белгілі. Соғыстар, қаржылық дағдарыстар, түрлі катаклизмдер жойып жібере алмайтын жалғыз нәрсе де – руханият. Сондықтан қазақ әдебиеті қалай да сыртқа шығуы керек. Бізде барлық дүние мемлекетке, соның ішінде, билік жүйесіне кіндігінен байланғандықтан бұған мемлекеттің өзі мүдделі болса қисынды еді. Өкінішке қарай, бүгінгі билік мәдени-рухани әлем­нің мемлекеттің ішкі, сыртқы дамуына тигізетін ықпалын сезінбей отыр немесе толығымен жоққа шығарған кейіпте.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Мен жоғарыда айтқан мәселелер туралы көп жаздым. Бірақ нәтиже жоқ. Қазіргі қазақ әдебиеті үлкен дертке ұшырады. Кім көрінген кітап шығарады, кім көрінген пьеса жазады. «Мәдениетті дамыту тұжырымдамасы» дайындалып жатыр. Оған әдебиет деген жеке бап кіргізілуі керек деп Жазушылар одағы­ның төрағасы, сенатор Нұрлан Оразалинге ұсыныс жасағанмын. Мәдениет туралы сөз қозғалса, ол тікелей өнерге қатысты айтыла бастайды. Ол олай емес. Мәдениет дегеніміз – әдебиет пен өнер. Жазушыларымыз кітап шығарғанға мәз. Совет заманында бір кітап шығарған қаламгер бір жыл жұмыс істемейтін. Ол өте қиын еңбек болғандықтан, соған сай қаламақы төлену керек. Бір мәселе төңірегіндегі талас-тартыс, дау-шардан гөрі «Мәде­ниет­ті дамыту концепциясын» қалай жасаймыз, әдебиетті арнайы бап ретінде қалай кіргіземіз деген ойластыру қажет деп ойлай­мын. Ол бап енгізілген соң жаңа кітаптарды шығаруды қолға алу керек деп ойлаймын.
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА:
– Мәдениет пен әдебиетке қатысты мәселелерді шешуге тиісті бүгінгі билік басындағылардың фактурасы пәлендей сенім ұялатпайды, ірілік, кеңдік, шуақ жоқ, зиялы қауымды, көрнекті тұлғаларды бағалай алатындай деңгейден жұрдай. Тым құрыса, төңірегіне халық мойын­да­ған, әділдік пен биік талғамнан еш айнымайтын жандарды топтастыруға да дәр­менсіз. Көлеңкелерінен қорқатындай ахуалдарын теледидардан-ақ аңғарып, пәлендей үміт артпаймын өзім...
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Одан да істің түйінін шешудің өзге жүз жолын іздегеніміз дұрыс шығар. Мы­салы, кітап үшін, оның өмірі үшін күрес енді басталды. Бүкіл әлемде кітапхана немесе талғампаз оқырманның кітап сөресі кітаптың жалғыз отаны болудан қалған. Кітап букинистерден интернет-дүкен­дерге, жаймабазарлардан экран­дарға шығып кетті. Оның үгіт-насихаты, мар­ке­тингі, тұтыну түрі күн сайын өзгеріп жатыр. Өзгермеген, кеңестік кезеңді сахнада сыбап ап, кухняда сағынып отыратын біз ғана. Жақтырмасақ та, жатыр­қасақ та, ерте ме, кеш пе, миымыз­дағы, тү­сі­нігіміздегі қатқан сеңді бұзып, қо­пару­ға, жаңа заманға бейімделуге тура келеді.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Біз бұрын жазылған шығармаларды, кітаптарды қайтадан шығарып жатырмыз. Әрине, қазақ классикасын ұмыт­пауы­мыз керек. Дегенмен де, бұрнағы жылдары сан рет басылған дүниелерді жарыққа шығара берудің қаншалықты қажеті бар?! А?.. Меніңше, қайта басып шығару − баспалардың қаржы табу мақсатымен жүзеге асатын секілді.
«Қазақтың 100 романы» сияқты дү­ние­лерді толықтай тоқтатпасақ та, азайту керек. Бүгінгі басты мәселе – қазақ әдебиетін жаңа деңгейге көтеру болу керек. «Отыз елдің қатарына кіреміз» деп мақсат қойған соң, әдебиетіміз де, өнеріміз де сол деңгейде болу керек деп ойлаймын. Біріншіден, шеберлігі толыс­қан қаламгерлердің жаңа шығармаларын жарыққа шығаруымыз қажет. Екіншіден, әдебиетке жас толқынды көптеп тартып, оларға жағдай жасауымыз керек. Біз сонда ғана алға жылжимыз!
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– «Абай жолын» айтпағанда, жөпел­де­ме­де ойға түскені – бір М.Мағауиннің «Аласа­пыраны» мен О.Бөкейдің «Атау-кересінің» өзі-ақ ұялтпайтын, ұлан-ғайыр кеңістікке сұранып тұрған шығармалар. Мемлекет, тым құрығанда, жылына осындай бір кітаптың бағын ашып отырса, аз­дық қылмас еді, әдебиеттің де тынысы кеңіп, бауыры жазылар еді.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың жетпіс-сексен пайызы жаңа дүниелер болуы керек. Ол сараптамадан өту керек. Оған мықты редактор мен корректор қою керек. Баспаларда жөні түзу редактор болмағандықтан кітаптың грамматикалық және стилистикалық қателеріне назар аударылмай жатыр. Редакторлар авторлармен жұмыс жасамайды десем болады. Жуырда мемле­кет­тік тапсырыспен жарыққа шыққан белгілі жазушының кітабын оқып шықтым. Қате дегеніңіз өріп жүр. Баспаларымыз мемлекет бөлген ақшаны қалтасына басып жатыр. Сонда шығып жатқан өнімнің сапасына кім жауап береді? Үкіметтің кітап­қа бөлінген ақшасы далаға кетіп жатыр деуге негіз бар. Бұндай кері құбылыстар әдебиеттің құлдырауына апарады.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Бұны айтып отырған себебім, «Қазақ­тың 20 романы», «Қазақтың 20 әңгімесі» деген жобаны уағында, марқұм Әмірхан Балқыбектің бастамасымен «Жас қазақ» газетінде жасауға талпынған едік. Лайы­қ­ты туындылардың түгелге жуы­ғын 60-жылдардағы әдебиеттен тап­қанбыз. Тіпті, өз кезінде адал оқырманы мен баға­сын алып үлгерген, ең үздік әде­биет жасаған сол кезеңді алтын дәуірге балағанбыз. Бірақ «алпысыншылар» ар­тына әдебиеттің алтын дәуірін ғана емес, рушылдықтың, топшылдықтың, жікшіл­діктің «алтын дәуірін» де қалдыр­ғанын ескермеппіз. Аға буын «болашақ әдебиет тарихындағы иерархиялық орнын анық­тай алмай», жақ-жақ болғасын біз де тақырыпты жылы жауып қойған едік.
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Талап қойылмайтын ең басты сала қазір әдебиет болып тұр. Сөз өнерінде құлд­ырау бар екені даусыз. Бүгінгі әде­биеттің деңгейі алпысыншы-жетпісін­ші жылдардағыдан да төмен түсіп кеткенін мойындауымыз керек. Оқырман оқыған кезде әдебиеттен рухани ләззат алуы керек. Егер оның көркемдік сапасы тө­мен болса, жұрт ләззат ала алады дегенге сенбеймін. Қаламгердің қадірі, бас­па ісінің бетімен кеткен заманда біз үлкен белестерді бағындырамыз деу бекер.
Кез келген үлкен жазушыдан жаңа шығарма сұрасаң, осыдан отыз жыл бұрынғы дүниелерін бере салады. Жаңа заманға сай жаңа туындылар да болу керек.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Сонда әлгі тізімнен не ұтамыз? Ақыр аяғында ол тізімді тарих пен оқыр­ман үшін емес, өзіміздің «ішкі сұра­ны­сымыз үш­ін» ғана жасаған болып шық­паймыз ба?!
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ:
– Бүгіндері «Әлем әдебиетінің кітапха­насы» сияқты жақсы сериялар дүниеге келді. Қазақ оқырманы әлем классикасымен танысуда. Меніңше, осындай бір ірі-ірі әдеби жобаларды жолға қоюымыз керек сияқты. Өйткені, біз заман ағымы­нан қалмауымыз қажет. Сонымен қатар, көптеген қазақ қаламгерлерін өзге тіл­дерге аударудың ретін іздестіргеніміз жөн. Сонда ғана әдебиетіміз өсіп, өркен­деп, өңге әдебиеттермен қатар тұраты­н жағдайға жетеді...
Мағира ҚОЖАХМЕТОВА:
– Кезінде жоғары бағаланып, уақыт сы­ны­нан өткен дүниелер бүгін қалай оқылып жатыр десек, жауап беру оңай емес. Таралымы аз болғандықтан, өткен ғасырдың ба, қазіргі ме, қандай да көр­кем туындылардың қайтадан басылуы әншейін декоративті сипат иемденіп отыр. Ақпараттық мәніне ғана мәзбіз, одан кейінгі ахуалы ешкімді қызықтыр­майды. Әйтеуір, мың ба, әрі кетсе, екі мың кітапханаға тиесілі екенін білеміз.
Талғат ЕШЕНҰЛЫ:
– Әлі де кеш емес, әрине. Мысалы, тү­бе­гейлі мойындалған, халық тарихымен, руханиятымен біте қайнасып кеткен туындылардың бірнешеуін алып, олардың кітаби, экрандық, телевизиялық және көптілдік нұсқасын жасап, әлемдік мә­де­ни нарықта насихаттауға болады. Ал, өз ішіміздегі амбиция мен сұранысты әр­-
да­йым, тізіммен де, тізімсіз де қана­ғат­тан­дыра алатынымызға менің күмәнім жоқ.

Әзірлеген Әлібек БАЙБОЛ.