Ақын-жазушылардың жазығы не?

Ақын-жазушылардың жазығы не?

«Дала мен қала» гәзетінен тарих ғылымының док­торы, профессор ініміз Мәмбет Қойгелдінің «Та­ри­­хың түгенделмей, танымың түзелмейді» де­ген мақаласын (24.06.2013), «Түркістан» гәзетінен «Қазақ тарихы қалай жазылуы керек?» атты жа­зу­шы Дидахмет Әшімханов ұйым­дастырған пікірлесуді (27.06.2013), «Аңыз адам» жұрналының Наурызбай батырға арналған санын (№13. 2013) оқыдым да, оқырманмен ой бөлісуді ұйғар­дым.
«Қазір екінің бірі тарихшы болатын болды. Жур­на­лис­­тер де, жазушы да, математик те, спортшы да тарихи монография жазатынды шы­ғарды. Әуесқойлардың кө­п­тігі сонша, жұрт солардың жазғанына сенетінді шығарды. Кәсіби тарихшылардың жазғанын өзде­рі ғана оқитын халге жетті. Біз бұған тоқтау қо­юы­­мыз керек (оқшаулаған – біз)... Өз руы мен тобы­ның мүддесін қорғағансып, жоқты бықсытып, ру­шыл­дық пен жершілдіктің айналасынан шыға алмай жүргендер көп», – депті Мәмбет мырза («Дала мен қала», 24.06.2013).
Әуесқой тарихшылардың көбеюі кәсіби та­ри­хшы­лар­ға кедергі болып отыр дегенді қалай тү­сінуге бола­ды?
Тарихшыларға жаздырмай ма, мұрағатқа жібермей ме, гәзет-жұрналға жариялатпай ма, қалай? Олардың көбеюі, меніңше, ең алдымен, халықтың тарихқа сусап отырғанын көрсетеді. Сонан соң, сан алуан пікірдің іші­нен ең дұрысын талғап алуға тарихшыларға мүмкіндік тудырады. «Алаш айнасы» гәзеті тарихи тақырыпты жазып жүргендердің 80-нен астам пайызы әуесқой деген дерек келтірді. Демек, тарихқа деген халықтың сұранысын кәсіби тарихшылар қанағаттандыра алмай отыр деген сөз. Сол аса қажет нәрсені иге­ру­ге өз біл­ге­німен үлес қосуға тырысқан ақын­-жазушылар мен жұр­налшылардың қандай жазығы бар? Дұрыс жазып жатса, қолда. Одан докторлық атағың ақсап қалмайды. Қате айтып жатса, көрсет, түзет, дәлелде. Тарихшының не­гіз­гі қасиеті де әділ таразы-пікір айтуда емес пе? Тарихқа үлес қосу дегеннің өзі көп пікірден бір пікірді іріктеу болып табылмай ма? Кәсіби тарихшы пікірдің әділдігін адал күзетіп отырса, әуесқойлар да аяғын байқап баспас па?
Мәмбет ініміздің ақын-жазушыларға шүйлігуі адам шошытады. Кәсіби тарихшылардың тап жауын тауып алыпты. «Кәсіби білімі төмен адамдар қазақ­тың санасын, қазақ қоғамын лайлап жатыр (оқ­шаулаған – біз)... Біздің жазу­шы, журналист ағайын­дар тарихшылардың бірде-бір кітәбін оқымай жа­тып, тарихтың іргелі мәселесі жөнінде тұжырым, қорытынды жасайтын болып алды. Бұл өте кәуіпті нәр­се», – деп тұжырымдапты («Түркістан». 27.06.2013). Ақын­жазушыларға осыншалық өшігетіндей бұл ініміз­ге не болды? Қай ақын-жазушы қай тарихтың қай омырт­қасын үзіп қойып еді? Атап айтып өлтірсеші, тым болмаса! «Тарихты аңыздандыратын көп жағ­дайда тарихшылар емес, тарихқа төтеннен қосылған әуесқойлар», – дей келіп, – Қисынсыз, негізсіз сынау – ұят», – деп, өте бір әділ сөз айтып қалыпты (сонда).
Егер кәсіби тарихшылар бәрін қамтып жатса, олардың егініне түсіп ақын-жазушылардың несі бар? Мен өз басымнан мысал келтірейін. Өзімнің туып-өскен жерімде болған Орбұлақ шайқасы жайында жазып жүргеніме ұзынырғасы 38 жыл болыпты. Осыншама жыл ішінде осы оқиғаға үн қосқан кәсіби тарихшы екеу-ақ: тарих ғылымының докторлары Галиев пен Нәсенов қана. Ал Мәмбет ініміз айтуға реті келіп тұр­ған жердің өзінде ол туралы айтпай кетеді. Әлдекімнің айтқанын кәсіби тарихшы қолдамауы керек деген қағида бар-ау деймін. Олай дейтінім, «Аңыз адам» жұр­­на­лында Мәмбет Жәңгір ханның батыр­лы­ғы­на баға беріпті. Сонда оның 1643-жылғы Орбұлақ­тағы айту­лы ерлігіне тоқталмай, 1652-жылғы Ғал­дамадан жеңі­летін жекпе-жегін жоғары ба­ға­лап жазыпты. Жә­не «шамамен отыздың орта­сындағы Жәңгір» деп бір қателессе, «ортаға атын ойнатып, бірінші бо­л­ып Жәңгір хан шығады» деп екі қателесіпті. Оны­мен қой­май, «атының аяғы тышқанның ініне кіріп ке­тіп жығылғандықтан» жеңілді депті. Меніңше, та­рих­ты аңыздандырудың үлгісі – осы. Матай бидің Ата шежіресінде хан баласы жас батыр Ғалдама жек­пе-жекке егделеу Жәңгірді әдейі арандатып шақырады. Жәңгір ұзаққа созылған сайыста шаршап жеңіледі. Жәңгірдің ер екенін 600 – 700 қолмен 50 мыңға қарсы шыққан Орбұлақ шайқасы емес, осы жекпе-жегі дәлелдейді дегенге қалай сенуге болады? Меніңше, мәселенің мәні оны Мәмбеттің білмеуінде емес, әлде­бір жазушының өзінен бұрын айтып қойған дерегін кәсіби тарихшы басымен қолдағысы келмеуінде. Егер бұл ойым қате болса, інімнен кешірім өтінем! Алайда, басыма басқа себеп кірмей отыр.
Қазыбек бек Тауасарұлының Ата шежіре мәліметі бойынша, Жәңгір мен Ғалдаманың жекпе-жегі Орбұлақ шайқасы өткен жерден ат шаптырым шығыста. Ол ара Үйгентастың белі деп аталады. Сол арада үйілген тас бейіттің жат­қаны рас. Дәу тас бейіт ортасында да, оның айна­ласында дөңгелене қоршаған тас бейіттер бар. Жерлеу рәсімі Бесшатыр бейіттерінің жерлеу үлгісімен бірдей. Осыны осы жерде туып-өскен мен жазып елге жеткізбесем, қай кәсіби тарихшы қай заманда келіп зерттемек? Олар тым құрыса: «Бексұлтанның айтқаны шын ба, өтірік пе?», – деп, өз көзімен тексеріп қайтуға да келмейді ғой. Ал өз туған жерімдегі тарихи жағдайды жазғаным үшін мен неге жершіл немесе рушыл аталуым керек? Егер сенің жершіл, рушыл емесің рас болса, өз қазағыңның тарихын түгендеу үшін бір күнгі жолыңды неге қимайсың? «Кәне, сол айтқан жеріңді маған көрсетші!» десең, көлікті де, асуыңды да өзім тауып берем ғой. Сондай бір тілектес кәсіби тарихшы шығар ма екен деп күткеніме қырық жылдың жүзі болды, өз жерімнің тарихы өзіме ғана керек екеніне енді-енді көзім жеткендей.
Ақын-жазушы жаза ма, әуесқой әлдекім жаза ма, кім жазса да, тарих жабыла илейтін ортақ терінің пұшпағы емес пе? «Не өзі алмайды, не өзгеге алдырмайды» деп Абай айтқандай болмайық та.
Менің туып-өскен жерімде Жаркент қаласы мен Көктал ауылының ортасында Бұрқан тауынан басталып, Диқанқайрат ауылына дейін солтүстіктен оңтүстікке қарай 50 шақырымға созылып жатқан Түрген тоғайы бар. Мұның екеуін де 1856-жылы Қашғарға бара жатқанында Шоқан күнделігіне тәптіштеп жазып кеткен және қайсысының қай жерде екенін картаға сызып та көрсеткен. Сондықтан оны ешкім өті­рік дей алмайды. «Құпыя шежіренің» құпыясы» атты зерттеуінде Тілеуберді Әбенайұлы моңғол аудармашылары «Моңғолдың құпыя шежіресінде» Бұрқанды айтып, ал соның іргесінде жатуға тиіс Шың­ғысхан қашып тығылған Түргенді әдейі аудармай тастап кеткенін жазды. Соны оқыған мен Бұрқанның да, Түргеннің де менің ауданымда екенін қуана-қуана жаздым. Онымен қоймай, Шыңғысханға қатысты айтылатын басқа да жер-су аттарына ұқсас келетін жерлерді тап­тым. Мысалы: Көде-Арал (Арал-төбе. Дұрысы «Көту-Арал» болуы мүмкін. Өйткені Махмұт Қашғаридың «Түрік сөздігінде» «көтуді» «төбе» деп көрсеткен), Китің (Күйтең), Баркөрнеу (Көренлік), Іргетау (Бүркей-Ірге), Сөгеті (Сөгеті), Қапшағай (Зерен-Қапшағай), Жасылкөл (Көк-нор), Қызылқыя (Отқыя), Терісаққан (Керөлең), Тентек (Ырғын, Арғұн), Сарөзек (Сары-Қыр), Айнабұлақ (Алқа-Бұлақ), Қалжат (Қаладжыт), Орнық (Түп), Сынтас (Келте-Қада), Қарқара (Қарқара), Таушілік (Үлкен-Шілік), тағы-тағылар. Осыншама ұқсастық тапқан адам тағат тауып қалай тыныш отырады? Кәсіби тарихшылардың үн қатуын күтіп отырмастан, «Шыңғысхан – Іле өңірінің ұланы» деп, Тілеубердіні қостап шыға келдім. Өйт­пе­сіме болмады. Әр аталған жер-судың орналасуы баты­сы батысына, теріскейі теріскейіне дейін дәл­ме-­дәл келеді екен. Мен өзімді әуесқой тарихшыға жат­қыз­баймын, бірақ анандай дәлдікті көре-біле тұрып, үндемей қалуды туған халқымның тарихына жасалған жанашымастықпен бірдей санадым. Ал сол үшін әлдебіреулер мені жершіл, рушыл деп ғайбаттаса, сол адамның өзін Зардыхан бауырымыз айтқан «ауруға» жатқызамын. Алайда, ол аурудың емі жоқ. Өйткені ол тектілік пен тексіздікке байланысты. Ал мен осы өңірде туғандықтан, жер-судың аттары мен орналасуын кәсіби тарихшылардан гөрі тәуір білетіндіктен, үнсіз қалуым тарихқа жасалған тексіздік болар еді. Кәзіргі кәсібилер көзіне ілмесе, келешек кәсібилер көңіл аударатынына кәміл сенемін. Себебі, өз пікірімді Рәшид әд-Дин мен Қадырғали Жалайырдың айтқандарымен мұқыят са­лыс­тырып шықтым.
Дарлекин деп аталатын Шыңғысхан шық­қан түрік­-моң­ғол тайпалары туралы айта ке­ліп, Рәшид әд-Дин бы­­лай депті: «Все их юрты прос­тираются от пределов с­траны уйгуров до границ Хитая и Джурджэ, в тех областях, которые ныне называют Могулистан» («Сборник летописей», Москва-Ленинград, 1952, том 1, кни­га первая. стр. 153). Кез келген кәсіби та­рих­шы да, кез келген әуесқой тарихшы да бұл күн­де Моғолыстанның Жетісу екенін жаңылмай біледі. Және Рәшид әд-Дин Шыңғысханның атамекені Моғолыстан екенін бірнеше дүркін жазады. Сонда деймін-ау, бәріміздің оқығанымыз бір кітәп, неге бірақ соны сан түрлі ұғамыз? Әлгі жершіл, рушыл еместер соны түсіндіріп неге сайрамайды? Бізге бір-бірімізді құптатпай, мойындатпай жүрген нендей күш? Жарай­ды, әуесқойларды жөнді тарихшы емес-ақ дейік, онда кәсіби тарихшылар Рәшид әд-Диннің қате айтқаны мен дұрыс айтқанын халыққа неге түсіндірмейді? Үнде­мегеннен, әуесқой тарихшылар араласпағаннан тарих дамыса, әлдеқашан дамыр еді ғой.
Шыңғысханның атамекені болған Бұрқанның, Он­ан (менше, Өнән) мен Келуреннің (менше, Керөлең) Мо­ғолыстан жерінде екенін Қадырғали бабамыз да анық жазыпты: «Моғолстан жерінде керейіт қауымы, одан кейін Онан, Келуран, Талан, Балжиус, Бурқан Қалдуң, Көкенұр, Буырнаур, Қарқат, Куйб, Өзгана, Қалайыр, Селенга, Барқұжин, Тарқұм, Калачин Алат және Өндур (Өндірдің Іле Алатауының теріскей жағында екені авторсыз «Зафарнамада» айтылады– Б. Н.), ал оның арғы жағында Қытай қорғаны тұрады», – депті («Армысың, әз баба» кітәбі ішіндегі «Шежірелер жинағы», Талдықорған, 2008, 1-бөлім, 10-бет).
Мұны кәсіби тарихшылар қалайша теріс оқып жүргенін мен түсінбеймін, ал өзім оқыған соң, үндемей отыра алмадым. Олар Моғолыстанды Моңғолия деп ұқса ұғатын шығар, ал менің Жетісу екеніне еш кү­мә­нім жоқ. Өйткені Дулатидің «Тарих-и Рашидиі» де, Ақсақ Темірдің жорықтары жайында жазылған екі «Зафарнама» да оны солай Жете дейді.
Тарихшылардың «Түркістан» гәзетінде бас қосуында Дидахмет Әшімханұлы ініміз әй-шәй жоқ: «Шынында да, Шыңғысхан төңірегінде абсурд әңгімелер көп. Әуесқой тарихшылардың да жұмысын жоққа шы­ғар­майық, бірақ солардікі жөн деу – ыңғайсыз», – деп ыңғайсызданыпты. Шындығында, өзінің ай­тып отырғаны – абсурд. Мұхтар Мағауиннің «Шың­ғысханынан» алғаш үзінді басқан гәзет осы «Түркістан» болатын. Енді ол да абсурд болды ма, әлде одан басқалары абсурд па, – түсініксіз. Сірә, бұл ініміз де Шыңғыс­ханды түрік дегенді құптағанымен, жалайыр еке­нін жақтырмайтын болуы керек. Оған Рәшид әд-Дин айыпты. Себебі, Шыңғысхан тарайтын дарлекин тайпасы туралы айта келіп: «В ту пору из тех монголов, название которых джалаир, – а они суть из дарлекинов, – и обстоятельное изложение ветвей и разрядов (аснаф) племен, которых было дано, несколько племен обитало в пределах Кэлурэн, – они составляли семьдесят куреней», – деп ап-анық жазған. Осыны оқып отырып, байқамағансуымыз қалай бо­ла­ды? Онымыз тарихқа қыянат емес пе? Тарихты жар­тыкеш шындықпен, әлденені әдейі бүгіп қалып, жа­сырып қалып жазу – қылмыс. Абсурдтың көкесі – сол.
«Шыңғыс қағанның мазары табылды» де­ген хабарды «Даттан» оқыдым (26.06.2013). «Шыңғысханның мазары Бурхан Халдун тауында екен...». Мен мұны «Шыңғысхан қазақ екен», «жалайыр екен», «шапырашты екен» де­ген елірмеліктерін қояр деп жазып отырмын», – депті Садық Смағұлов деген біреу. Оның мақ­саты ел ішінде рушылдықты қоздыру екені бай­қалады. Өйткені бірде­-бір не әуесқой, не кә­сіби тарихшы Шыңғысханды шапы­раш­тыға жақындатқан емес. Және оның ең үлкен өтірігі: Бұрқан Қалдұнды Моңғолиядан әлі ешкім тапқан емес. Рушылдар деп, меніңше, сан түрлі жымысқы құйтырқылықпен осылардай бірі жалайырды, бірі ша­пы­раштыны жақтырмайтын; бір руды жақтап, екінші руды даттап отыратындарды айтса керек.
Кәсіби тарихшылар ғана адал айтады, қал­ғандары «қазақтың санасын, қазақ қоғамын лайлап жатыр» деген сөз – жала сөз.
Мәмбет ініміз: «Моңғолдық дәуірде жа­ла­йырлар тайпасының тағдыры түбегейлі өз­ге­­рістерге ұшыра­ды. Олар басқа түркі тай­па­ла­рымен бірге бүгінгі қазақ жеріне ойысты», – дейді («Жалайыр шежіресі». Алматы, 2000-жыл, 6-бет). Бұлай деп айту үшін, кәсіби тарихшы әуелі Рәшид әд-Дин мен Қадырғали бабамыз­дың жалайырлар Моғолыстанда, яғни Жетісуда өмір сүрді дегенінің өтірік екенін дәлелдеп барып қана айтуы қажет. Кәсіби тарихшылардың еш дәлелсіз кесіп сөйлей беретініне біз де куәміз. Мәселен, тарих ғылымының кандидаты Бейбіт Қойшыбаев ініміз тарих жайында әңгіме айтса болды, Әбілқайыр аға хан болған дегенді тықпалай береді, бірақ қай жылы, қай қылығына бола аға хан сайланғанын дәлелдемейді. Тарихты аңыздан­дыру деп осындайды айтпай ма? Кәсіби тарихшылар Аңырақай шайқасын Әбілқайыр басқарды деп, «Аңыра­қай үшбұрышы» деген тер­мінді кіргізіп жүр. Ол кезде Ұлы жүздің ханы Жолбарыс тірі, соның ұйғарымымен Ұлы жүз қолын Қазыбек бек басқарады, ал жалпы ұрысқа Бөгенбай батыр қолбасшылық етеді. Бірінші жекпе-жекке Қазыбек бек қолынан Сатай немересі Бөлек батыр, екінші жекпе-жекке Бөгенбай қолынан Ол­жа­бай батыр шығып, екеуі де жеңіске жетеді. Ол ұрыстың басы-қасында Төле би мен Қазыбек би де болады. Соғыс біткен соң Бөгенбай батыр қаза болған батырларды төбе басына жерлеуге жарлық береді. Пойызбен Шу бағытына кетіп бара жатқанда, Аңырақай ыстансасынан өте бере оң жақтағы таудың әр төбесінен сол батырлардың құлпытасы ап-анық көрініп тұрады. Мен оның 22-сін санадым. Бірақ соны барып көріпті, зерттепті деген бір кәсіби тарихшыны өз басым ешқашан естіген емеспін. Сірә, әуесқой тарихшылар кедергі жасаған болу керек.
«Түп-тұқыйаннан өзіме шейін» кітәбін жазған Қазыбек бек – «халық жауы» аталған Ораз Жан­досов­тың тікелей бабасы. Ол жау болған соң, қазаққа Аңырақай да жаудың жері сыяқтанды. Аңырақай сайлау округі, Аңырақай ауылы аталып келгеннің бәрі қазақтың өз қолымен жойылды (нанбасаңыз, мұра­ғатты барып қараңыз), Қазыбек бектің қол астында соғысқан Ұлы жүз батырлары Сатай мен Бөлектің, Наурызбай мен Бағайдың, Қазыбек бектің Молдабай мен Қасқары сықылды батыр ұлдарының да аты аталмайтын болды. Ең өкініштісі, Қазыбек бектің өзіне, ұрпағына сол шабуыл әлі жалғасып келеді. Оған кәсіби тарихшылар да үлкен үлес қосып жүр.
«Түркістандағы» басқосуда Зардыхан Қинаят­ұлы: «Бүгінгі біздің тарихты қайтадан қарап, қайтадан толықтырып жазу үшін, бізге төрт түрлі «ауру» дейміз бе, содан құтылуымыз керек, – депті. – Бірінші – измшілдік тарихтан. Екінші – тапсырыстардан. Үшінші – өзімшілдіктен құтылуымыз керек. Төртінші – құлдық санадан арылуы­мыз қажет».
Өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы ашар­шылық жайын кәсіби тарихшы да, ақын-жазушы да ашына жазып келеді. 1933- жыл­ғы шілде плену­мында осы қырғынға айыпты басшылар қатарында Голощекинмен бірге О.Исаев, Ұ.Құлымбетов, И.Құра­мы­сов, Е.Ерназаров, Л.Рошальд, тағы басқалар сыналды. Ораз Исаев өз кінәсін мойындады және бұл ашаршылық қасіретіне бюро мүшелері түгелдей кінәлі екенін атап айтты. Мен өз басым, Исаев пен Құлымбетовті дарынсыз, білімсіз адамдар еді дей алмаймын, алайда, шыбынша қырылып жатқан қа­за­ғына қорған бола алмаса да, қорғап, бір әрекет қыла алмағаны үшін айыпты санаймын.Сондықтан олар­дың атына Алматыдан дардай бір-бір көше беруге үзілді-кесілді қарсымын. Бұл Голощекинге көше бер­геннен еш кем емес. Осыған орай есіме бір жағдай түседі. Кезінде «Түркістан» гәзетінде Ұ.Құлымбетов туралы мақала жарияланып, оның атына көше беру жайы сөз болды. Сонда Құлымбетовтің қызметін әспет­теген, бірақ ашаршылық жылдарындағы ай­рықша еңбектеріне тоқталмаған Мәмбет ініміздің де мақаласы болды. Зардыхан бауырымыз айтқан тапсырысқа сол, сірә, ұқсайды-ау!
Ырайымбек батыр төңірегінде де түгелден­беген әңгіме көп. Соның бірі– батырдың ту­ған жылы. 1705-жылы туды деген деректі жақ­тау­шылар оның 300 жыл­дығын ақыры 25 жыл ерте тойлатты. Сол той қарсаңында Мәмбет ініміз де мақала жазып, соларға қолдау білдірді. Батырды ардақтау деген әйтеуір мақтай беру емес. Ырайымбектану ілімінің негізін салып кеткен Қабылбек Сауранбаев марқұмның жинаған деректері бойынша, бабамыздың батыр аты алғаш 15-тен 16-ға қараған шағында шыққан. 1705-ке 15-ті қоссаңыз, 1720-жыл болады. Сонда ол жылы бабамыз кіммен соғысқан? «Ақтабан шұбырынды» әлі басталған жоқ. Албанның Қара батыры қайтыс болатын Ойрантөбе соғысы 1747-жылы Ырайымбек бабамыз 17-ге толғанда болған. Ал ол 1705-жылы туса, 17-ге 1722-жылы келеді. «Ақтабаныңыз» әлі басталған жоқ. Міне, тарихты аңыздандыру дегенің – осы. Осындай өрескелдіктерді көре-тұра оған ақын-жазушы неге араласпауы керек? Ол қайта кәсіби тарихшыға сүйеу емес пе?
Жоғарыда айтқан Түрген тоғайдың ішінде Ырайымбек бабамыздың қалмақтармен ақыр­ғы шайқасы өткен қамалдың орны жатыр. Оны не кәсіби, не әуесқой тарихшы әзірге жаза қойған жоқ. Мен сол арадан Жаркентке барған сайын өтем. Ақыры кәсіби тарихшылардың зерттеуін күтпестен сол тарихи орын туралы жаз­дым. Менің жазығым – сол арада туып-өскенім, жол үстінде жатқан қорғанның тарихын білетінім. Әлдебір кәсіби тарихшылар мені жершіл, рушыл дейді екен деп, оны жазбасам, кәсіби тарихшылар оны енді жүз жылдан кейін де жазбауы мүмкін ғой? Меніңше, басқа ақын-жазушылар да өз туған жерінің тарихын түгендеуге қал-қадарынша осылай атсалысып жүр. Ал қазақтың санасын солар улап жатыр деуші адам әуелі өз санасын дұрыстап алуы керек.
Соңғы он жылдың ішінде жазушы Әнес Са­рай «Ноғайлар», «Көнеліктер» деген екі тарихи кі­тәп және Тоқтамыс хан туралы зерттеу жазды. Мен естімеген қаншама кітәпті оқығанына қай­ран қалдым. «Оқымай жазады» дегеннің жала екенін ол кітәпті қараған кез келген оқыр­ман айта алады. Соңғы кезде елді кәдімгідей дүрліктірген Тілеуберді Әбенайұлының «Құпыя шежіренің» құпыясы» мен «Түгел тауарихтың» тү­бінде не жатырын?» да оқыдым. Меніңше, оның жазғандарына алыстан күңкілдеп ғайбат қылғанша, «Мына қытайша пішікті қате оқыпсың, не мына пішікті дұрыс оқыпсың» деген тәрізді нақты пікір айту керек. Бұрмаланған тарихымызды қайта өзімізге әкеліп жатқан адамға алғыс айтудың орнына, аузымызға келгенді айтып, абсурдқа бар­мағанымыз жөн. Оның ұсақ-түйек қатесі жоқ демеймін, бірақ басты бағыты мен зерттеу әдісі дұрыс: қай пішікті қалай оқығанын дәлелдеп жаз­ған. Оны зерттемей-ақ ойбайлағандар, ме­ніңше, тарих қамын ойлаушылар емес. Қайрат Зікірияновтың тарихи мақалаларын да, Мұхтар Ма­ға­уин­­нің «Шыңғысханы» мен Хасен Қожахметтің «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітәбін де оқыдым. Бәрі де қыруар кітәп оқып барып жазыпты. Бәрінің кітәбі де тарихқа, шындыққа жетуге азды-көпті үлес қосады. Әйте­уір, зыяны жоқ. Оларға «өзшілдікпен» емес, өзім­сініп қарағанда ғана тарихымыздың іргесі беки түседі.
Біраздан бері жазылып жүрген, бірақ кәсіби тарихшылар тарапынан қолдау таппай жүрген тағы бір мәселе бар. Ол – сақ пен үйсіннің Же­ті­су­дағы ара-жігі. Жетісу өңіріндегі қаптаған көне обаны кәсіби тарихшылар «сақ қорғандары» дейтінді шығарды. Осы өңірдің 85-тен асқан ақсақалы Зықаев Әділхан ағамыз: «Қорған деп қоршалған нәрсені айтады, бұл обаларды бала күнімізде әке-шешеміз «үйсін бейіті» дейтін. «Сақ қорғаны» дегенді қайдан шығардыңдар?», – деп қын­жылады. Бұл обалардың Қытай жерінде «үйсін обалары», ал Қазақстанға өткен соң, «сақ қорғаны» аталатынын ақын Керім Елемес ініміз де жазды. Осы екпінмен Есіктен табылған «Алтын адам» да сақ болып кетті. Алайда, мен өз басым оның үйсін ханзадасы екеніне еш күмән­дан­баймын. Өйткені Қазыбек бек Тауасарұлы атасы Матайдың Ата шежіресіне сүйеніп былай дейді: «Жиырма екі жасында дүниеден жас кеткен өзі ғақылды, патшалық таққа қызықпаған, орнын інісіне сыйлаған Нулыны қатты ардақтап Үш Қарашқа қойыпты» (Түп-тұқыйаннан өзіме шейін», Алматы, 1993. 43-бет). «Ел астанасы Үш Қараш астындағы Шығу қаласы еді» (сонда, 45-бет). «Әсі­ре­се, Елсаубиге, оның жас қыршын кеткен ұлы Нулы мазарларын нақыштап, безендіріп, қайта жаңғыртты» (сонда, 67-бет).
Осыларды оқыған мен «Алтын адамды» үйсін ханзадасы, ал Есік қаласынан 23 шақырым батыста Рахат ауылының желкесіндегі тепсеңде жатқан көне қала орнын үйсін астанасы Шығу деп білдім және ол туралы «Егемен Қазақстанға» мақала жарияладым. Осы қаланы «Мәдени мұра» аясында зерттеу қа­жет деп Президентке хат та жаздым. Алайда, Карл Байпақовтың араласуымен ол мәселенің тоқтап қалғаны жайында жауап алдым.
2008-жылы Алматы мен Москва ғалымдары бірлесіп, «Атлас Туран на старинных картах» деген кітәпальбом шығарды. Соның 46, 47-бетінде «Евра­зия. Начало переселения народов. ІІ в.» деген карта бар. Сонда не алай да емес, не былай да емес, дәл Қазы­бек бек айтқан арада Чигу қаласы көрсетілген. Жа­райды, оны ертеде әлдебіреулер жасаған делік. 48, 49-бетте «Евразия. Эпоха Великого переселения народов. ІV в.» деген картада Шығу қаласы Іленің сол жағында, Үш Қараштың дәл астында тағы тұр. 50, 51-бетте Шығу «V–VІ вв.» деп тағы тұр. 106, 107-беттегі «Великий Шелковый путь. Система трансевразийских коммуникаций во ІІ в. до н. э.» деген картада Шығу қаласы тағы сол орнында тұр. 124, 125-бетте «Этнические процессы в Центральной Азии. І в. н. э.» деген картада «Царство усуней», «Памятники усуней» деген жазулар Іле, Балқаш, Шу өңірін қамтып тұр. 126, 127-бетте «Этнические процессы в Центральной Азии. ІV в. н. э.» деген картада «Поздние памятники усуней» деген жазу тағы сол арада тұр. Осыларды көргеннен кейін үй­сін­ді де, «Алтын адамды» да сақ деп өзімізді өзі­міз алдаудың не қажеті бар? Үйсіндер сақтың тікелей мұрагері екені рас, алайда, баласының орнына бабасын қою тарихқа келісе ме? Осыны анықтайтын кәсіби тарихшыларымыз сол «Алтын адамның» кәзір сүйегі тұрмақ, жатқан орнын таба ала ма екен? Өз халқының тарихына өзі ие бола алмаған кәсіби тарих­шылардың тарихқа араласуын ақын-жазушылар қа­шан­ғы күтеді?
«Біздің қайта жаңғыруымызға, мемлекет бол­уы­мызға толық мүмкіндігіміз бар. Ол үшін әуелі ауызбіршілігіміз мықты болуы керек», – депті «Түркістан­дағы» басқосуда Мәмбет ініміз. Алайда, өздері араға жік салып отырған адамдар ауызбіршілікті кімнен күте­ді? Біз жазуға тиіс тарихты басқалар неге жазады деген іштарлықты қойып, кешегі М. Тынышбаев, Х. Дос­мұхамедов, С.Асфендияров, Ә.Бөкейханов, тағы бас­қа ағаларымыз көрсеткен жолмен тарихымызды түгендеуге бәріміздің де атсалысқанымыз абзал емес пе?!