АСТАНА. 16 қараша. BAQ.KZ - Адамның өзін тануы ешқашан аяқталмайтын күрес деуге болады. Төмендегі суреттер әлемдегі танымал әлеуметтік желілер мен форумдарда ең танымал, әрі, кеңінен таралған суреттер.

Шындығында, ғұмыр жасыңызды ұзартатын әдіс-тәсілдер жетіп артыларлық. Жолдарын сұрасаңыз, төменнен оқи аласыз.

* * *

1. Шәйді жиі ішіңіз

Гарвард атындағы қоғам денсаулық сақтау мектебінің мамандары әр күні ең аз дегенде екі кесе шай ішіп отыруды кеңес етеді. Шәйқұмарлар шәй ішпейтіндерге қарағанда 44 пайызға жүрек ауруына аз ұшырайтын болып шыққан. Тәжірибеге қатысқан 1900 адам соны растауда.

2. Жұмысқа көп уақыт бөліп, жетістікке ұмтылыңыз

Лайықты баға алу мен еңбекте өсіп-өну жолы өміріңізге екі жыл артық өмір сыйламақ. Мұндай тоқтамға британдық Уорик университетінің ғалымдары келуде. Нобель сыйлығына ұсынылған 500-ге жуық адамның өмір сүру ұзақтығын зерделей келе, олар "қарапайым жандарға" қарағанда жетістікке ұмтылған жандардың көп өмір сүретіндігін анықтаған.

3. Уақытылы ұйықтаңыз

Калифорниядағы ғылым ордасының ғалымдары тәулігіне сегіз сағаттан көп және төрт сағаттан аз ұйықтайтын жандардың өзгелерден аз өмір сүретін анықтаған. Және мұндай тоқтамға жайдан-жай келіп отырмаған болып шықты. Ұйқының дұрыс аралығын анықтау үшін, олар 32 мен 102 жас аралағындағы миллиондаған адамдардың өмір деректеріне қол сұққан.

4. Үй жануарын асырап алыңыз

Бәтіңке кеміру мен диван, төсенішті былғаудан бос уақытта үй жануары адамның жүрек талмасына ұшырау өлім қаупін сейілтеді. Миннесота университетінің зерттеушілер бұған көз жеткізу үшін он жыл бойына 4 мыңға жуық американдықтың өмірін зерттеп келген.

Ақ халаттың жандардың айтуынша, үй жануарымен арадағы қарым-қатынас стресс тудыратын бездерді өсірмей, жүрек қантамыр жүйесінің жақсаруына алып келіп соғатын көрінеді.

5. Тоңазытқышқа кіріңіз

Мәңгі өмір сүргісі келген жандарға крионика орталықтары ашылуда. Бәрі қарапайым: компаниямен келісімге қол қойып, 10 мың - 150 мың доллар шамасында қомақты қаржыны төлейсіз. Мұздтатқыш ішіне қатырып, күндердің бір күні жібітуі мүмкін. Мүмкін. Бір айта кетерілігі, қайта жан бітіру (мұздан арылтудың) технологиясы әлі күнге жасалып бітпегендіктен, өмір бойына мұз болып қалу қаупі бар.

Дайындаған: Әкежан Дәке

Елімізде Интернеттің дамуы үйреншікті жағдайға айналғаны соншалық, біздің қоғам осы бүкіләлемдік торсыз өмір сүре алмайтын жағдайға жетті. Қазақстанда осы Интернет және IT-технология саласымен айналысатын көптеген үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істеуде. Жақында ғана ашылған «Ұлттық Интернет Ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігі қазақша Интернет-кеңістікті дамыту мәселелерімен айналысуды көздеп отыр. Ол үшін ол негізінен осы бағытта жұмыс істейтін сайт жасаушыларды, сайт иелерін, тіпті қарапайым қолданушыларды ынталандыру мақсатында іс-шаралар өткізіп тұрмақшы.

Ертең ұйымдастырылатын баспасөз конференциясы ҚазНеттің Бірінші Ұлттық Интернет-сыйлығын өткізу мәселелеріне арналмақшы. Бұл шара Қазақ Интернетінің дамуына ерекше серпін береді және жаңа ақпараттық технологияны ендіру мен ҚазНеттің жетістіктерін насихаттау үшін қызмет етеді.

ҚазНеттің Бірінші Ұлттық Интернет-сыйлығы Ұлттық Интернет Ассоциациясының жыл сайынғы өткізілетін конкурстық жобасы болып табылады және ҚазНеттегі ана тіліміздегі үздік сайттарға, сайт жасаушыларға және Интернет пайдаланушыларға беріледі. Биыл конкурс келесі номинациялар бойынша өткізілмекші:

1. Мемлекеттік органдар;
2. Білім және ғылым;
3. БАҚ және жаңалықтар;
4. Жеке сайттар;
5. Мәдениет;
6. Спорт;
7. Қоғамдық ұйымдар;
8. Мекемелер мен компаниялар;
9. ҚазНет тұлғалары

Конкурстың соңғы кезеңі биылғы желтоқсан айының басында жоспарланған Екінші Астана Интернет Форумы кезінде өткізілмекші.
Осы жағдайларға байланысты ҚазНеттің Бірінші Ұлттық Интернет-сыйлығы конкурсының жұмысына ат салысамыз деген барлық адамдар мен заңды тұлғаларды қолдау көрсетуге шақырамыз.

Ұлттық Интернет АссоциацияныңБаспасөз қызметі

Тантайдай батыр болғанын білеміз бе?

0 45

Отандық медицинада ең өзекті мәселенің біріне айналған сырқат – қант диабеті немесе сусамыр. Бейресми мәліметтерге сүйенсек, ел бойынша 700 мыңнан астам адам сусамыр ауруына шалдығыпты. Онкологиялық және жүрек-қан тамыры жүйесінің ауруларынан кейінгі үшінші орында қант диабеті сырқаты тұр. Ең қауіпті жағдай, бұл ауру күн санап асқынуда. Мәселен, өткен жылдың өзінде еліміз бойынша бұл кеселге душар болғандардың саны 20 мыңға жетіпті. Ал дүниежүзінде 366 миллион  адам қант диабетімен ауырады екен.

Отандық «Диабет қауымдастығы» маман­дарының айтуынша, халықтың медицина саласындағы немкеттілігі мен сауатсыздығы салдарынан қант диабетімен ауыратындардың саны арта түскен. «Науқастар уақытында дәрігерге қаралмайды. Тіпті есепке де тұрмайды. Қант диабетіне шалдыққандардың өзі дертіне мән бермей жүре береді. Елемеудің салдарынан ауру асқынып кетеді», – дейді қауымдастық мүшелері. Сондай-ақ елдегі өлім-жітім көрсеткішінің 60 пайызы қант диабеті салдарынан болады екен. Бұл сусамыр сырқатының қауіптілігін көрсетсе керек.
Қант диабеті ауруы – эндокринді зат айналу жүйесінің бұзылуы салдарынан пайда болатын сырқат. Ұйқы безі бөлетін гармон – инсулин жетпеген жағдайда дерт сыр бере бастайды. Диабет – «балалар сусамыры», «ересектер сусамыры» болып екіге бөлінеді. 1991 жылдан бері Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының шешімімен 14 қараша – «Дүниежүзілік диабет күні» болып белгіленген. Мұндағы мақсат – ғасыр сырқатына айналған аурудың алдын алып, халыққа түсіндіру жұмысын жүргізу. Ал осы аурудың  белгілеріне келер болсақ, дімкәсті үнемі шөл қысып тұрады, сонан соң кіші дәретке жиі барып, тамақ жегісі келе береді екен. Сондай-ақ ауыздан жағымсыз иіс шығады. Ал жас балалардың кіші дәреті тоқтамайды, екі шабының арасында бөртпелер пайда болады, іш киімі крахмалдан­ғандай қаудырлап тұрады.
Қант диабетінің белгісі анықталғанда бірден емделмесе, ағза әлсіреп,  қол-аяқ сырқырап, ашуланшақ күйге түсетін көрінеді. Сондай-ақ көздің көру қабілеті нашарлап, бүйрек қызметі бұзылады. Бұған қоса, артық салмақты   сырқаттарды емдеу де қиын нақтырақ айтқанда  компьютерлік томография жасау мүмкін емес,  – дейді мамандар. Жалпы, қант  диабетіне шалдығудың себептері мен салдары көп. Бірақ бүгінде ең бас­ты  себептің бірі – артық салмақ немесе семіздік болып отыр. Семіздік дертіне шалдыққандар санының өсу тенденциясы Орталық Азияның барлық елдерінде байқалады. Алайда БҰҰ-ның «Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы» Кіндік Азияда ең етжеңді адамдар біздің елдің азаматтары екенін мәлімдеген. Бізде 40 пайыз, яғни 3 миллионға жуық адам семіздікке шалдыққан. «Бұл – әрбір 4-ші адам артық салмақпен ауырады» деген сөз. 1 Күн санап дендеген сырқатқа шалдыққандар еліміздің оңтүстік- шығыс аймақтарында көп.  Ал  батыс өңірлерде сусамырмен  ерлер көбірек ауырады екен. ТМД елдері арасында, айталық Ресейде артық салмақты адамдардың үлесі – 40 пайыз болса, Өзбекстанда – 17,3, Қырғызстанда – 17,2, Түркімен­станда – 14,3, Тәжікстанда – 9,9 пайызға жетіпті.
Жас айырмашылаққа бөлінбейтін семіздік медицинада ағзадағы зат алмасудың созылмалы дерті ретінде қарастырылады. Денеде май тінінің шамадан тыс жиналуынан жүрек талмасы, миға қан шабу, қан қысымының көтерілуі, холецистит, артрит, панкреатит сияқты аурулар пайда болады екен. Мұның ақыры қант диабетіне жеткізеді.
Қазақ: «ауру – астан» деп бекер айтпа­ған шығар. Күн­делікті ауқаты­мыздағы фасфудтан бастап, майлы, нан тағамдар бұл дерттің себепшісі. Сондай-ақ күнделікті спортпен айналыспау, бір орында отырып жұмыс істеу де семірудің бір себебі. Мамандардың айтуынша, құрамында майы көп тағам мен газдалған сусынды үнемі пайдаланудан және аз қозғалыс жасаудан асқазан қызметі әлсірейді, тамақ қорыту қабілеті нашарлап, семіру мен диабетке шалдығу арта түседі екен. Жалпы, майлы тағам мен спортпен шұғылданбаудан қан құрамында инсулин гармоны көбейеді, қанда қант мөлшері артатын көрінеді.
Басының сақинасы бар және өтіне тас біткен адам да қант диабеті ауруына бейім болады екен. Бізге осылай деген кісі бұрын қалалық ауруханалардың бірінде дәрігер болыпты, кейін өзі де сусамырға шалдыққан көрінеді. Жасы елуден асқан Шолпан ханым (тегін айтпауымызды өтінді) сусамырмен осыдан 5 жыл бұрын ауырыпты. Ол диабетпен ауырғанға дейін майлы тағамдарды көп жепті. Сондай-ақ оның салмағы 90 келіден артық болған. Ол бұл ауруға артық ұйқы мен майлы тағамдарды көп тұтынудан шалдық­қанын айтады. «Бұл қиын ауру екен. Бұрынғы­дай таңдаған тағамыңды жей алмайсың. Қонаққа барсаң да, әртүрлі астан тәбетіңді тежеп отырасың. Көп тамақтансаң немесе күнделікті ауқаттанудың режимін бұзсаң, қандағы қант құрамы артып кетеді. Сосын ашулансаң, қуансаң да ауырып қаласың. Үйде арнайы аппаратым бар, сонымен, екі күнде бір рет қантымды тексеріп отырам. Дәрігерге қаралып, дәрісін ішіп тұрамын. Ауру белгісі пайда болған кезде, уақытын өткізбей қаралмағаныма қазір қатты өкінемін», –  деді ол.
Осы тақырыпты жазу барысында біздің бір қызықты ақпарға көзіміз жетті. Егер жүкті әйелдер тәтті тағам мен майлы асқа жақын болса, онда оның сәбиі сусамыр ауруына бейім немесе жүрек-қантамыр ауруымен туылады екен. Нақты санмен айтсақ, еліміз бойынша дүниеге келген әрбір мың баланың оны осы дертпен өмір есігін ашатын көрінеді.
Ғасыр дертіне айналған семіздік пен сусамыр жайлы нақты әрі толық мәлімет алу үшін Алматыдағы бірнеше емхана мен аурухана есігін қағып, мамандармен тілдестік.  

Біле жүріңіз!

Ғалымдардың айтуынша, әдетте инженерлер мен мұғалімдердің ағзасы тез семіруге бейім болады екен. Медицина мамандарының сөзіне сенсек, әлемдегі барлық мамандықтарды – аздыратын және семіртетін мамандық деп екіге бөлуге болады.
Зерттеушілердің сауалнамасына 3700 адам қатысқан. Олардың жартысынан астамы артық салмақтан құтыла алмай жүргендер. Қысқасы, зерттеудің нәтижесі мынадай болып отыр:
директордың көмекшісі ............... 69%
инженер ........................................ 56%;
мұғалім мен медбике ...................  51%;
заңгер   ...........................................  45%,
ғалым   ...........................................  39%
Саулнама жүргізілген азаматтардың 56 пайызы семіздіктің басты себебін бір орыннан қозғалмай жұмыс істеудің кесірінен деп көрсеткен.
Өзге себептердің қатарында: күйзеліс, дұрыс тамақтанбау, әріптестердің қысымы секілді жайттарды келтірген. Айта кетейік, зерттеуге қатысқан әртүрлі мамандық өкілдерінің тек 16 пайызы ғана өз жұмыстарынан азатындықтарын (арықтайтындықтарын) айтқан.

Маман пікірі

Етжеңді – ауру жеңді

Тұрысбек Еділбаев, эндокринолог дәрігер:

– Сіздерге келетін семіздік пен сусамырға шалдыққан адамдардың дені қай жастағылар?
– Біз өзі қайда болса да, жай басып, кешігіп келетін халықпыз ғой. Сол секілді  менің алдыма да ауруы асқынған жандар жиі келеді. Емделуге келетіндердің көбі 30-дан асқандар, 60-ты аралағандары да бар. Қант диабеті асқынып, ауру жанына батқанда дәрігер іздейді біздің халық. Ауырып жүргенін біле тұра шыдап, дәрігерге қаралмай жүре беретіндеріне қарның ашады, бірақ амал қанша!..
– Маман ретінде айтыңызшы, аурудың алдын алмай, уақытын өткізіп алған жағдайда, науқасқа шипа қона ма?
– Семіздік пен қант диабеті бүкіл әлемде белең алған ауру. Өкінішке қарай, екеуінің көрсеткіші де күн санап артып отыр. Бұрынғы заманда да, қазір де ер мен әйел үшін толықтық сән-салтанаттың белгісі сияқты. Қозы қарын ер-азаматтардың атақ-абыройын, қаражат табысының жоғары екенін, шен-шекпенінің мықты екенін білдірсе, әйел затының толықша келуі мүсініне ажар береді деп түсінеді. Сонан соң әйелдер жағы толықтықты ерлердің көзіне түсудің кілті деп қабылдайды. Нәзік жандылардың тоқ балтыр, толық мықынын ақындар жырға, әншілер әнге қосады. Алайда олардың көбі артық салмақтың ар жағында сусамыр дертінің тұрғанын ескере бермейді.
Ауыр салмақтан аяққа күш түсіп, қан-тамыр ауруы пайда болады. Зат алмасу үрдісі бұзылып, эндокриндік ауруларға шалдығады. Бауыр, бүйрек қызметі нашарлайды, атеросклероз сырқаты дендейді. Ең бастысы, жазылмас дерт сусамырмен ауыратын болады.
– Бұл екі түрлі аурудың жаппай көбею себебін айтып, оқырмандарға дәрігерлік кеңесіңізді бере кетсеңіз.
– Әлем бойынша әрбір үшінші адам қант диабетінен зардап шегеді. Бұл сырқаттың белең алуына ең басты себеп – тамақсаулық, сосын спортпен шұғылданбау. Адам өз денсаулығына жауапкершілікпен қарап, тәбетін тежей білу керек. Мөлшер, қанағат ұғымдарының парқын білуі қажет. Керек болса, рамазан айында ораза ұстаған жөн. Жалқаулыққа салынбай, жас болсын, кәрі болсын, ер болсын, әйел болсын, бәрі спортпен шұғылдану керек. Жастар мен аға буын ер-азаматтар газдалған сусын мен сыраға құмар болғанша, қымыз бен шұбат ішуді әдетке айналдырғаны дұрыс. Өйткені құрамында А, В1, В12, Д, Е, С  дәрумендері бар қымыз бен шұбат, қант диабеті, туберкулез,  асқазан, жүрек, жүйке ауруларына таптырмас ем. Ал аруларға берер  дәрігерлік кеңесім, донер, самса, торт, кәуап, кофеге әуестенбей, дене сымбатын сақтауларын сұраймын. Өйткені сусамыр ауруына тамақтануын қадағаламайтын кез келген адам шалдығуы әбден мүмкін. Сосын кез келген адам жылына бір рет дәрігерге көрініп, кеңес алып тұруы керек.

Сырқаттан сабақ алса...

Алматыда осы дертпен ауыратын адам саны қанша? Емделушілердің қаншасы дәрігер кеңесімен тамақтанып, ас мәзіріне көңіл бөледі? Бұл туралы эндокринолог дәрігер Айнұр Асанованың өз пікірі бар.

Ал «Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының» статистикалық мәліметіне сүйенсек, 2010 жылы әлемде 285 миллион адам қант диабетіне шалдығыпты. Яғни 20 мен 70 жас аралығындағы тұрғындардың 90 пайызға жуығы семіздіктен келетін қант диабетімен ауырады екен. Ал 2030 жылға қарай бұл көрсеткіш 438 миллионнан асады деген болжам бар. Нақтырақ айтсақ, дұрыс тамақтанбаудың салдарынан адамның ұйқы безі зақымданып, қант диабетіне шалдығады. Ауру белгісі – адам әлсіреп, күш- қуаты азаяды. Сусамыр дертінің 2-ші түрі артық салмақтан болады.
Біздің ауруханаға түскен емделушілер туралы айтатын болсақ, 2012 жылы эндокринология бөліміне 1411 адам қабылданса, оның 1115 –і қант диабеті сырқатына шалдыққандар, 143-інде сусамыр дерті алғаш анықталды. Яғни бізде 1 айда сусамыр ауруына жаңадан шалдыққан 12 адам ем қабылдады. Ал  2013 жылдың алғашқы тоқсанында 7066 адам ем қабылдаса, оның 661-і қант диабеті сырқатымен ауырғандар. Яғни 1 айда 110-нан аса жан емделуге келеді.

Көбінесе қант диабетіне артық салмағы бар адамдар шалдығатындықтан, толық, жиі шөлдейтін, аузы құрғап тұратын жандар өзі тұратын жердегі  жергілікті емханаға барып, анализ (сараптама, талдау) тапсырулары керек. Негізі, адамнын қанында қант мөлшері 3,5 – 5,5-ке дейін болуы керек. Ал бұл көрсеткіш 5,7 немесе 6,0 болса, онда дәрігер тексеруінен толықтай өтуі қажет. Әдетте емделушілер 10-15 күн ем қабылдайды.Ауруханаға түсетін емделушілердің барлығы – ауруы асқынғанда ғана дәрігерден көмек сұрайтындар, не болмаса, сусамырмен ауратынын біле тұрып, «диета» ұстамай, салауатты өмір салтына мән бермей жүре беретіндер. 10-15 күнде бұл дерттің бетін қайтарып, асқынуын толықтай тежеу мүмкін емес. Сондықтан біз сырқаттарды дәрі-дәрмекпен емдеумен қатар, қант диабеті жайында арнайы сабақ өткіземіз. Сол 1-2 сағаттық сабақта ауруханадан шыққан соң, адам күйзеліске ұшырамай, уайымдамай, «диета» ұстап, салауатты өмір салтымен шұғылданып, дәрігердің бақылауында болуы қажет екенін түсіндіріледі.

Арайлым Қайып

АСТАНА. 19 қараша. BAQ.KZ Бүгін «Қазмедиа орталығында» Қазақстан халқы Ассамблеясының атынан сайланған Парламент Мәжілісі депутаттарының қатысуымен Орталық коммуникациялар қызметінің брифингі өтуде, деп хабарлайды BAQ.KZ тілшісі.

Депутаттар Қазақстан халқы Ассамблеясы депутаттық тобының жұмысы туралы айтып, қазақ тілінің мәселесін көтерді.
«Қазақ депутаты қазақ министрге орысша сөйлейді. Мен осыған қатты ренжимін. Үнемі қазақтың қазақпен өзге тілде сөйлесіп, өз тілін менсінбеуін, үйренуге деген құлшыныстарының аздығын сынға аламын. Тіпті, ағалық назымды да айттым. Оны олар біледі. Тіл елді біріктіретін фактор. Сондықтан осы факторды ешқашан назардан тыс қалдыруға болмайды», - деді ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Розақұл Халмұрадов.
Қазақстан халықтары Ассамблеясы атынан сайланған Р.Халмұрадов Парламентте және халық арасында қазақ тілінің үстем болғанын қалайтынын және үстем болуы тиіс екенін жеткізді.
Нұрсерік ЖОЛБАРЫС 

Стефан Бодио – АҚШ-тың танымал жазушы-саятшысы. Ол өзінің Eagle Dreams: Searchіng for Legends іn Wіld Mongolіa («Қырани армандар: жабайы Моңғолия аңыздары жолымен») атты еңбегінде бала күнінде Natіonal Geographіc журналынан баcында тымағы, үстінде шапаны, қолына қыран құсты қондырып тұрған қазақ бүркітшісінің суретін көргенін жазыпты. Бұл бүркітшінің бала Стефанға әсер еткені сондай, ол өмірлік мақсаты ретінде – Орталық Азия, Сібір, Моңғолия мен Қытайдың саятшылық өнерін зерттеуге бір-ақ бұрады. Көшпенділер өркениетімен танысқан зерттеушінің аңшылық өнерге құмары ерекше артады. Төменде автордың қазақ тазысын қалай АҚШ-қа апарып, жерсіндіргені жөнінде жазған мақаласын аударып, жариялап отырмыз.

Мен алғаш «Тазы» деген атауды осыдан он жыл уақыт бұрын Иранда өмір сүрген неміс әйелдің аузынан естідім. Ол бұл сөзді менің Луна атты салуки тұқымдас итіме қарата қолданған еді: «Не деген әдемі тазы!»
Сол уақытта мен бұл сөздің тек иттердің аймақтық, яғни парсы тіліндегі атауы шығар деп қойғанмын. Алайда біршама уақыт өткен соң маған орыс достарым Орталық Азиядағы «салукилердің» Қазақстанда бүркіттің көмегімен түлкі аулап жатқандары бейнеленген таспаны көрсетті. Бұл оқиға Ресейде болғанымен, бейнефильмдегі көрініс – биік қыраттар мен таулар менің туған өлкем – Нью Мексиконы есіме түсірді. Ал аңға шығып жүрген иттер менің салукилеріме өте ұқсас келеді екен, тек артқы аяқтарының түгі ұзындау әрі қалыңдау көрінді.
Қазақ тазылары менің құмарлығымды бірден оятты. Менің соңғы салукиім тоқсаныншы жылдардың басында-ақ өлген болатын. Ал мына тазылар біздің өлкенің ауа райына тез-ақ бейімделіп кететіндей көрінді. Өйткені Нью Мексиконың табиғаты мен таспадан көрген қазақ даласына өте ұқсас келеді. Демек, маған керегі дәл осы ит тұқымдастары деп шештім. Оның үстіне, жақсы аңшы салукилерді табу өте қиын шаруа.
Ақыры, қазақ тазыларына деген құмарлық мені батыл қимылдарға итермеледі. Ғаламтор арқылы қажетіңді іздеп табу бүгінде оңайлаған, мен де соның көмегіне жүгіндім. Тазыны іздеу барысында Финляндияда тұратын Сари Мантила есімді азаматпен және Украинадағы «Натуралист» интернет-журналының редакциясымен байланысқа шықтық. Сари біздің сұрауымызға орай жауабын лезде-ақ берді. Оның жазуынша, Санкт-Петербург қаласында тазының екі тұқымдасын асырап жатыр екен. Бірі – қазақ, яғни таулық тұқымдастары болса, екіншісі - түрікмен тазылары екен. Оны басқаша шөл дала тазылары деп атайтын боп шықты. «Қазақ тазылары ірі әрі мықты, бас сүйегі мен құлақтары үлкен және аяқтары қалың түктес келеді», – деп жазды Сари.

Нью Мексиконы көп адам ауа райы ыстық штат деп ойлағанымен, шын мәнінде, оның климаты құрғақ. Біз теңіз деңгейінен 2000 метр биіктікте өмір сүреміз, ол тау оңтүстікке қарай 3500 метрге дейін созыла биіктей береді. Мұнда көктем ыстық, желді әрі құрғақ. Температура 35 градусқа дейін көтеріледі. Ал, негізінен, шілдеге тап келетін жаңбыр алқапты суарып, ыстығын басып, біршама жасылдандырып кетеді. Дегенмен, қазан айы туысымен ызғар біліне бастап, көп ұзамастан-ақ жерді қалың қар басады. Қаңтар айында температура – 20 градусқа дейін төмендейді.
Биік таулардың бәрі қарағайлы орманмен көмкерілген. Дегенмен құрғақ жайылымдар мен арша өскен ашық ормандар да кездеседі. Қарап отырсаңыз, Қазақстан табиғатынан айырып алар ештеңесі жоқ. Осы атырапты қояндар мен түлкілердің бірнеше түрі мекен етеді. Сондай-ақ қасқыр, борсық, бөкендерді де кездестіруге болады. Осы жағдайлардың бәрін ескере келе, біздің таңдауымыз қазақ тазыларына түсті.
Сари жазған хаттармен қатар, украиналық «Натуралист» журналының тілшісі Сергейдің жазған мақалаларын да тамсанып оқып жүрдім. Әсіресе, оның тұмсығы қара түсті келген Қабылан атты ұрғашы тазысы қатты ұнады. Түрі барысқа келетін, тұмсығы қара иттерді АҚШ-та кездестіру мүмкін емес, сондықтан, бұл түстес тазы асырау біз үшін үлкен мәртебе болар деп санадық. Сергейге хат жазып едік, 2001 жылы ол өзінің тазылары жайлы баяндап, жауап жазып жіберді.
«1995 жылы мен Оңтүстік-шығыс Қазақстаннан Киевке екі тазы әкелдім. Өзім қазақ даласының Жетісу жерінде 1970 жылдан бері мекен еткенмін. Бүкіл өмірім сол тазылармен байланысты. Олармен үнемі аңға шығатынмын. Қос тазымнан бөлек тұйғыным бар болатын, ол көзіне іліккен қоянды аман қалдырмаушы еді. Кейін түлкі, қарақұйрық, жабайы мысықтар, қабан, тау ешкісі, борсық және өзгелерге де аңға шығуға машықтанып алды. Қазақ тазылары – аңшылық ит атаулы­ларының ең мықтысы десе болады» деп жазған Сергей Қабылан мен Аққұс атты тазыларының қыста күшіктейтінін жазды. Біз тағатсыздана күтумен болдық. Ақыры, 2002 жылдың 17 ақпаны күні Сергейден қысқа хат келді: «Қабылан күшіктеді. Күшіктерінің бірі анасына ұқсас – барыс жүнді, қара тұмсықты. Сіз күшік сатып алу ойыңыздан айнып қалған жоқсыз ба?»
«Әлбетте, жоқ» еді, біздің жауабымыз. Осы күнді көптен күтіп жүрдік қой. Сергейге қысқа хабарлама жазып жіберіп, жолға дайындала бастадық. Логистика өте қиын еді. Алғашқыда Сергей күшікті Финляндияға жеткізіп берсе, біз сол жерден алып кетерміз деп шештік. Алайда бұл мүмкін болмайтын болды да, екі ай бойына Магдалена – Киев – Хельсинки арасында толассыз электронды хат жолданып жатты. Мәселе жалғыз нәрсе – күшікті қалай АҚШ-қа жеткізе аламыз? Ақыр аяғы Микола Руд есімді азаматтың көмегімен біз жаңа жоспар әзірледік. Күшік Киевтен Амстердамға, ол жақтан Лос-Анджелеске ұшатын болды. Мен сол жерден күтіп алып, үйге алып кететін болып келістік. Бұл уақытқа дейін Сергей апта сайын күшікті суретке түсіріп, маған жолдап отырды.
Расы керек, күшік өте сүйкімді болатын. Өскен сайын денесі салмақтанып, бітім-болмысы аңшы итке лайықтанып келе жатқанын суреттен-ақ анық аңғаруға болатын. Күшікке Киевте-ақ ат қойылып қойды. Қазақтың «Лашын» деген аты берілген екен. Сергей тазыға құс атауын жүйріктігіне қарап беріпті. Мен бұл сөзді Моңғолияда мекендейтін қазақ ауылдарына барған кезімде алғаш естіген едім.
Әйтеуір, Лашынды күтіп алатын күн де жетті. Біздің мекеннен Лос-Анджелеске дейінгі жолдың өзі 2 күн уақытты алады. Оның үстіне, жол шөл дала арқылы өтеді, ал күн болса ми қайнатарлық. Бақытымызға орай, көлігімізде желдеткіш бар болатын. Біз Лашынды күтіп алуға өзіміз ғана емес, екі қыран құсты және қоян аулап әдеттеніп үлгерген «Пламмер» атты итімізді де ертіп шықтық. Қайтар жолда Лашынның аңшылық қасиетін сынап көрмек ойымыз бар. Әрине, Сергей оны ешқандай өнерге баулымағанын жазған, алайда нағыз аңшы иттері табиғатынан бұл іске бейім келетінін естуші едім. Мені, қызықтырған нәрсе, міне, осы болды.
Бақытымызға орай, сапарымыз оқыс оқиғасыз болды. Құстар мен итті бір көлікте тасымалдау, негізі, дұрыс емес. Өйткені біреуі жолды көтере алмай ауруға шалдығып қалар болса, дерт лезде өзге жануарларға жұғып кетуі мүмкін. Бірақ мұндай қиын жағдай орын алмады.
Ұшақ Лос-Анджелеске таңертең қонғанымен, құжаттарды рәсімдеу ұзақ уақыт алып, тек кешкі 17-50-де ғана күшікті көру бақытына ие болдық. Тор себетте жаңа адам, жаңа мекеннен үрке қарап тұрған күшікті жұмсақ қана «Лашын» деп шақырдым. Оның бұдан басқа бірде-бір сөзімді түсінбесін де білдім. Десе де орыс тіліндегі өзім білетін бірнеше сөзді қайталай бердім. Мүмкін, бұл сөздер оған таныс боп қалар деген үмітпен. Менің таң қалысыма орай, Лашын себеттен ытқып шығып, менің қолыма асылып секіріп берді. Құдды ендігі қожайыны мен екенін сезінгендей. Мен оны көтеріп көлікке мінгізіп ем, аяғымның арасына оралып жатып алды. Бұған дейін мен асыраған бірде-бір ит салған жерден мұндай достық пейілін танытпаған еді. Лашынның жаңа мекенге үйренісуі үшін біз Лос-Анджелесте бірнеше күнге аялдап қалдық. Бұл күндерде Лашын жаңа қожайыны мен, тек қана мен екенін анық түсініп үлгерді. Алғашқы 4-5 күн бойы менің қасымнан екі елі ұзамай қойды. Тысқа шықсақ, құдды мойнына қарғыбау салынғандай, соңымнан ереді де жүреді, үйге кірсек, арқасын маған жанап жатып ұйықтайды. Тіпті жуынып жатқанымда да, жуынатын бөлмеге басын кіргізіп қойып жатып алатын.

Алайда бұл әдеттің бәрі үш-төрт күннен соң үйге қайтқан соң басылды. Лос-Анджелесте жүргенде мені басқа ит пен құстардан қызғанып, шабуылдап жүрген Лашын менің фермамда олардан әлдеқайда көп жануарлар барын байқап, сабасына түссе керек. Әйтеуір көп ұзамастан-ақ, енді бір төсекте жатпайтынымызды түсінді. Лашын үй кептерлерімен тез-ақ «достасып» кетті. Алайда ол құстарды өзінің жолдастары емес, азық деп түсінеді. Қанша уақыт өтсе де, бұл әдетінен айықтыра алмай қойдық. Сірә, бұл да қазақ тазысының аңшылық инстинкті болар. Сондықтан кептерлер аулада Лашын жүрсе, кепелері­нен шықпайтын боп алды. Сергей өз хатында «Лашынды ерте жастан қыран құстармен бірге баулып үйрету керек. Әйтпеген жағдайда ол құстарды аңшы емес, жемтік ретінде көретін болады» деп ескерткен. Айтқаны айдай келді, Лашынды қырандарға қосып, баулимын дегенше, бірнеше кептердің басын жұлып үлгерді.
Дәл осы Лашынша құс аулай алатын жалғыз итім салуки тұқымдасынан болатын. Алайда ол бұған есейіп, біраз тәжірибе жинағаннан соң ғана машықтанса, қазақ тазысы оған табиғатынан бейім екенін аңғартты. Оның аңшылық инстинктінің күштілігі сол, жемтік көрсе, өзін тоқтатуы қиын. Соған орай, Лашын кептерлерімді аяусыз өлтіріп жатқанда, құсты қанша аяғаныма қарамастан, тазыға ешқандай ашу блдіре алмадым. Өйткені тазы – табиғаты­нан жыртқыш жан­уар. Тазы асырап-бағушылар жақсы білуі қажет, бұл жануар күшік кезінен-ақ талағыш келеді. Соған орай Лашынға біз қойған алғашқы ат – Шреддер (қағаз жоятын аппарат атауы) болды.
Оның аузына түскен заттың аман қалуы мүмкін емес. Ойыншықтар, құстардың томағалары, доп, аяқ киім, тіпті бұған дейін он шақты иттің аяғы боп келген пластмасса ыдыстың өзін тістеп, ұнтап, әбден ұсақтап тастады. Бірақ соған қарамастан, тазылар өте сезімтал келетінін аңғардым. Бір жолы оған мән бермей, итеріп тастаған сәтімде қатты материал саналатын бонзай ағашын 15 минут ішінде уақтап, теріс қарап жатып алды. Қызығы, ол әлі күнге дейін өзін менің «қызым» ретінде санайтын сияқты.
Лашын таза аңшылық ит екенін көп ұзамай дәлелдеп берді. Бар болғаны төрт айында алғашқы қоянын ұстап, рекорд жасады. Қанша ит асырасам да, дәл мұндай ерте жасында аң аулаған бірде-бірі жоқ болатын.
Лашынның ерек қасиеті сол, жемтік таңдамайды. Жүгірген қоян болсын, төмен ұшқан құс болсын, атылып тұрады. Ешқандай қорқыныш жоқ, үнемі тек алға ұмтылады. Мен оған «қолға үйретілген жыртқыш» деп баға беремін. Қазақ тазысынан асқан талантты аңшы ит көргенім жоқ. Лашынды Америкаға әкелу қанша қиын болса да, оған қанша шығын кетсе де, ол соның бәрін ақтады деп есептеймін.

«Бүгінде Лашыннан тараған тазылардың саны жиырмадан асады. Қазақ тазысы болғандықтан, олардың көбісіне қазақ есімдерін бердік. Сұңқар, Жеңіс, Жел, Қыран, Бүркіт сынды. Ал Лашыннан туған жалғыз ұрғашы күшікке сол уақытта классикалық музыканың үздігі Лариса есімді қыздың құрметіне орай осы атты еншіледік».

(Стефан Бодионың жеке блогынан)
Аударған: Нұрболат Аманжо

Қазақстанның өз мүддесі жолында Ресеймен келіспеуі – заңдылық

0 28

(Атаққұмарлар мен шатаққұмарларға шапалақ)

Атағы да, шатағы да жоқ
Мыңбай РӘШ.

Бүгінде қазақ әліпбиін латын графикасына көшіруге байланысты елімізде бірқатар бастамашыл тұлғалар өзіндік жобаларын қоғам талқысына ұсынып жатқаны белгілі.  

Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиінің Арман Байқадам (суретте) ұсынған жобасы

Мақсаты:

- Латын графикасы негізіндегі қазақ жазуын енгізу.

Міндеті:

- Латын графикасын енгізуде қазақ тіліндегі сингармонизм заңын негізге алу;

- Қазақ тілінің технологиялық, ақпараттық, коммуникациялық мүмкіндігін кеңейту;

- Мемлекеттік тілдің және қазақ халқының бәсекелестік қабілетін арттыру үшін тиімді графика ұсыну;

- Қазақстан қоғамын лингвоцентризм арқылы мемлекеттік тілдің аясында ұйысуын жеделдету және қалыптасқан қоғамды нығайту.

Талабы (Байқадам стандарты):

1. Латын әліпбиі 26 әріптен аспауы шарт;

2. Қолдануға өте ыңғайлы әрі қарапайым болуы тиіс;

3. Сингармонизм заңын барынша тиімді пайдалану;

а) жіңішке және жуан дауысты дыбыстарға байланысты заңдылықты назарға алу;

б) еріндік және езулік дауысты дыбыстарға байланысты заңдылықты назарға алу;

4. Транскрипция енгізу және сингармонизм заңына бағынбайтын өзге тілден енген сөздер мен қосымшалар, жалқы есімдер және терминдер, сондай-ақ,  жазылуы дау тудыратын сөздер мен қосымшаларды ұтымды берудегі транскрипцияның рөлін арттыру;

5. Сөздің жуан, не жіңішке болуы ықтимал жағдайларда оны (‘) дәйекше арқылы анықтау;

6. Халықаралық терминдердің және адам аттары мен географиялық атауларды жазылуын бұзбай, түпнұсқа күйінде беру;

7. Қаржылық-экономикалық тұрғыдан барынша үнемді болуы шарт.

Латын графикасына көшу мәселесі

Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2013 жылы Халыққа Жолдауында «Қазақ алфавитін 2025 жылдан бастап, латын графикасына көшіру үшін дайындықты осы бастан қолға алу қажет. Бұл қазақ тілін жаңғыртып қана қоймай, оны осы заманғы ақпарат тіліне айналдырады» – деп атап көрсеткені көншілікке белгілі. Қазақ жазуы қоғам дамуының заманауи талаптарына лайық болу үшін латын графикасына көшу елдік, мемлекеттік деңгейдегі проблемаға айналды. Әлемдегі елдердің 70 пайыздан астамы латын тілін қолданады. ХХІ ғ. латын тілі – технология, ақпарат, коммуникация тіліне айналып отыр. Бұл латын тілінің экономикалық тиімділігін айқындайды. Компьютердегі жазу графикасының негізгі драйвері латын тілі. Біздің пікірімізше криллица әліпбиі орасан зор экономикалық шығынмен қоса уақытты талап етеді.

1. Компьютерлік құрылғыларға криллица негізіндегі қазақ әліпбиінің драйверін орнату үшін миллиарттаған теңге жұмсалады.

2. Компьютерде қазақ әліпбиінде бір беттік мәтін теру үшін орта есеппен алғанда 15 минут уақыт жұмсалса, латын әрпінде 10 минут жұмсалады. 1 сағатта кирилл әрпінде 4 парақ жазылса, латын әрпінде 6 парақты теруге мүмкіндік бар.

3. Кирилл әрпінде 15 баспа табақ шығатын болса, латын әрпінде сол мәтін 10 баспа табаққа дейін азаяды.

4. Латын тіліне көшу мемлекеттің және халықтың бәсекелестік қабілетін арттырады.

Жалпы сипаттама

1. Қазақстанның латын әліпбиінің жаңа жобаларын талқылау барысында лингвист ғалымдар мен әлеуметтанушы, саясаткерлер жаңа сападағы жазуды қалыптастыру туралы қоғамдық пікір қозғап, БАҚ арқылы өз ұсыныстарын жариялап келеді. Латын әліпбиіне көшу мәселесі көтерілгеннен бері қазақ тілінің әліпбиін жасау үшін лингвистер, программистері және тағы басқа саланың мамандары өзіндік жобаларын ұсынды. Кейбір жобаларда қазіргі қолданыстағы 42 әріп автоматты түрде латын әрпінде берілсе, ендігі бір топ жобаларда орыс тілінен енген кірме дыбыстар қосар таңбамен, мысалы, в, ф, ш дыбыстары bh, fh, ch әріп тіркесімдері арқылы берілген. Сонымен қатар негізінен тағы бір тобы түрік тіліндегі жазу вариантын да беріп отыр. Ол бойынша ә, ө, ү, і, ғ дыбыстарының төбелерін арнайы диакретикалық белгілер арқылы беруді ұсынған. Және де дауыссыз дыбыстарға қатысты ш әрпін ş түрінде, жәрпін ç түрінде, ң дыбысын ŋ түрінде, ғ әрпін ğ түрінде берген. Ғалымдардың пікірінше, Microsoft Word форматындағы мәтіндерде арнайы таңбалары бар әріптердің өзгеріске ұшырап, бүлінуі мүмкін. Ағылшын тіліндегі мәтіндердің өзгермей, жақсы сақталатындығының бір себебі, оларда ешқандай диакретикалық таңбалар жоқ деп түсіндіріледі.

2. Латын графикасын енгізудің екінші варианты – дауысты дыбыстардың жіңішке нұсқаларын дәйекше арқылы беру. Ол бойынша ә әрпін а’, ө – о’, ұ – u’, ү – y’ түрінде берген.  Бірақ әріптерді дәйекше арқылы беру жазу тәжірибесінде оңтайлы болмайды. Ол үшін әрбір жіңішке әріптерден кейін тағы бір таңба салу керек. Бұл пернатақтада жазу жылдамдығын баяулатады.

Осы орайда қазақ тілінің сингармонизм заңын басшылыққа алудың қажеттілігі туындайды. Себебі қазақ тілі түркі тілдерінің ішінде сингармонизм құбылысы барынша жетілген тіл. Бұл туралы В.Радловтың, П.М.Мелиоранскийдің, Казем-бектің пікірлері бар.

Латын әріптерін үндестік заңдылығына сай бейімдеу

Көрші буындардың, дыбыстардың ілгерінді-кейінді бір-біріне ықпал жасап, өзара ұқсауы үндестік заңы деп аталады. Сингармонизм – гректің syn «бірге» және harmoni – «байланысу, үндесу» деген мағынаны білдіретін сөздері бойынша жасалған термин.

А.Байтұрсынов сингармонизм заңы жөнінде былай деген: «Тіл-тілде сөздің құрамындағы дауысты-дауыссыз дыбыстарды ұйыстырып, бас-аяғы бүтін бір сөз (немесе бір буын) етіп тұратын лингвистикалық құбылыс – үндесім (сингармонизм) құбылысы немесе үндесім заңы (сингармонизм заңы) болып табылады. Буын не сөз құрамындағы дыбыстардың (дауыстылардың да, дауыссыздардың да) бір әуезбен айтылуын сингармонизм құбылысы дейді».

Сингармонизм заңдылықтары:

1. Сөздің алғашқы буыны жуан болса, келесі буындары да жуан немесе соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады. Мысалы: ба-ла-лар, оқу-шы-лар, қа-ла-да-ғы-лар-ы-мыз.

2. Сөздің алғашқы буыны жіңішке болса, келесі буыны да жіңішке немесе сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да жіңішке болады. Мысалы: өн-ер-ші-лер-ге, ән-ші-лер, үй-де-гі-лер-і-міз.

Осының бәрінің негізінде А.Байтұрсынұлының «Қазақ сөзі екі түрлі: бір түрі – жуан, екінші түрі – жіңішке. Жуан сөздің ішіндегі дыбыстарының бәрі жуан болады, жіңішке сөздің ішіндегі дыбыстарының бәрі де жіңішке болады» деген пікірі жатыр.

А.Байтұрсынұлы сингармонизм заңына сәйкес, қазақ тілінде 43 дыбыстың бар екендігін, бірақ оны 24 әріппен беруге болатындығын ескерткен. Тек кейбір жуан, не жіңішке екендігі даулы болып қалатын сөздердің жіңішкелігін белгілеу үшін дәйекше қолдану керектігін көрсеткен. Оған сәйкес, қазақ тілінде 5 дауысты дыбыс бар: а, о, ұ, ы, е. Ал қалған дауысты дыбыстарды сингармонизм заңына байланысты туындайды деп түсіндіреді. Олар: ә, ө, ү, і. Ал, – е дыбысы ылғи да жіңішке айтылады.

3. Қазақ тілінің айтылу заңдылығына сәйкес, сөздің алғашқы буыны еріндік дауысты дыбыстан басталса, қалған буындары да еріндік дауыстылармен дыбысталады. Мысалы: өнер – өнөр, көгершін – көгөршүн, жүрегім – жүрөгүм.

Қазақ тілі табиғатынан өте үнемді тіл. Яғни, еріндік дауысты дыбыстарынан басталған буын соңына дейін еріндік дауысты болады. Академик І Кеңесбаевтың айтуынша қазақтарда ерін үндестігі соңына дейін созылмаса да, кемінде үш буынға дейін жетеді. Яғни, көгершін деген сөз ерін үндестігіне салғанда көгөршүн болып айтылуы керек. Кирилл әліпбиі пайда болған кезде, бұл үндестік заңдылығы сақталмады және жоғалды. Сондықтан, Арман Байқадамның әліпби нұсқасы аясында ерін үндестігі заңдылығын қайта қалпына келтіруге болады.

Бұдан шығатын қорытынды, қазақ жазуына негізделген латын графикасының мүмкіндігі сингармонизм заңына тікелей тәуелді.

Арман Байқадам ұсынған әліпби нұсқасы бойынша 26 әріп беріліп отыр. Олар:

Біріншіден, әлемдік тәжірибені ескере отырып, латын әліпбиінің реттік орналасу тәртібін сол күйінде қалдырдық. Мысалы, ағылшындар, немістер, италиялықтар, түріктер, тіпті әзірбайжан мен өзбектердің де латын әліпбиінің орналасу реті (кейбір ерекшеліктерді қоспағанда) бірдей. Ал, айтылуы, оқылуы басқаша. Біз әріптердің дыбыс беруін сол күйінде қалдырдық.

Екіншіден, латын әліпбиін пайдаланатын елдерге ортақ заңдылық транскрипция. Транскрипция – сөздің оқылуын, дыбысталуын білдіреді. Сондықтан Қазақстандағы жазу тілі латын графикасына көшкен жағдайда, оның транскрипциясы да қоса ұсынылады.

Дауысты дыбыстардың ережесі

Латын әліпбиіндегі a, o, u, y дыбыстары арқылы а – ә, о – ө, ұ – ү, ы – і сыңар дыбыстарын таңбалауға болады. Жуан буынды сөздерде бұл заңдылық толық сақталады. Ал жіңішке буынды сөздерді айқындау үшін мынадай заңдылықтар керек:

- а әрпі жуан дауыстылар келген кезде [ʌ] болып оқылады. Ал жіңішке е, і, ө, ү дыбыстары келген кезде [ә] болып оқылады, яғни полатаризация (жұмсарту) заңдылығы жұмыс істейді.

а

[ʌ]                               [ә]

Karakat  [kʌrʌkʌt]         arecet  [әrecet]

Arna      [ʌrnʌ]              alem    [әlem]

Aspan    [ʌspʌn]         aсe      [әce]

Егер бір сөз жуан, не жіңішке болуы ықтимал жағдайларда жіңішке буынды сөзден кейін (‘) дәйекше белгісі қойылады. Бұл жерде А.Байтұрсынұлының дәйекшенің жіңішкелік белгісі екендігін көрсететін пікірін басшылыққа алдық. Мысалы,

Аi:   1. Зат есім (ай). Астрономиялық атау.

2. Одағай (әй). Бұл жерде мағынасына қарай екеуін ажырату үшін, егер ол одағай сөз ретінде қолданылған жағдайда сөздің соңына дәйекше қоямыз: ai’ [әi]. Ал, дәйекше қойылмаған жағдайда ai [ʌi] зат есім күйінде қалады.

- о әрпі сөз ішінде жуан дауыстылар келген кезде [ɔ] болып оқылады. Ал жіңішке ә, і, ү дыбыстары келген кезде [ɔ:] болып оқылады.

о

[ɔ]                               [ɔ:]

orak     [ɔrʌk]                oner   [ɔ:nɔ:r]

orman  [ɔrmʌn]                      ornec [ɔ:rnɔ:c]

otan     [ɔtʌn]              ozen   [ɔ:zɔ:n]

Егер бір сөз жуан, не жіңішке болуы ықтимал жағдайларда жіңішке буынды сөзден кейін (‘) дәйекше белгісі қойылады. Мысалы:

Оz:  1. Етістік (оз). Іс-қимылды білдіреді: озу.

       2. Өздік есімдігі (өз). Осы жерде мағынасына қарай екеуін ажырату үшін, егер ол өздік есімдігі ретінде қолданылған жағдайда сөздің соңына дәйекше қоямыз: oz’ [ɔ:z]. Ал жалғау немесе жұрнақ жалғанған жағдайда дәйекше түсіп қалады. Мысалы: oz’ – oz + ge [ɔ:zgɔ:].

- u әрпі сөз ішінде жуан дауыстылар келген кезде [ɛ] болып оқылады. Ал жіңішке ә, і, ө дыбыстары келген кезде [ɛ:] болып оқылады.

u

[ɛ]                               [ɛ:]

urpak  [ɛrpʌk]                 ustеm [ɛ:stɛ:m]

uran    [ɛrʌn]                 ulken  [ɛ:lkɛ:n]

ustam  [ɛstʌm]              urcer   [ɛ:rcɛ:r]

Егер бір сөз жуан, не жіңішке болуы ықтимал жағдайларда жіңішке буынды сөзден кейін (‘) дәйекше белгісі қойылады. Мысалы,

Ush – 1. Етістік  (ұш). Іс-қимылды білдіреді: ұшу

2. Сан есім (үш). Осы жерде мағынасына қарай екеуін ажырату үшін, егер ол сан есім ретінде қолданылған жағдайда сөздің соңына дәйекше қоямыз: ush’ [ɛ:ʃ]. Ал жалғау немесе жұрнақ жалғанған жағдайда дәйекше түсіп қалады. Мысалы: ush’ – ush-ten [ɛ:ʃtɛ:n].

- y әрпі сөз ішінде жуан дауыстылар келген кезде [ı] болып оқылады. Ал жіңішке ә, e, ө, ү дыбыстары келген кезде [ı:] болып оқылады.

y

[ı]                                [ı:]

yntymak  [ıntımʌk]             ylmec [ı:lmec]

yngqaily  [ıŋqʌilı]              yscer   [ı:scer]

yrymdar  [ırımdʌr]                     ylgery [ı:lgerı:]

Егер бір сөз жуан, не жіңішке болуы ықтимал жағдайларда жіңішке буынды сөзден кейін (‘) дәйекше белгісі қойылады. Мысалы:

Ys – 1. Зат есім (ыс). Түтіннің қалдығы.

2. Зат есім (іс). Жұмыс. Осы жерде мағынасына қарай екеуін ажырату үшін, егер ол жұмыс ретінде қолданылған жағдайда сөздің соңына дәйекше қоямыз: ys’ [ı:s]. Ал жалғау немесе жұрнақ жалғанған жағдайда дәйекше түсіп қалады. Мысалы: ys’ – ys-cer [ı:scer].

- i [i] әрпі кириллица графикасындағы и [i], й [i:] әрпін білдіреді.

- w [w] әрпі кириллица графикасындағы у әрпін білдіреді.

А.Байтұрсынұлы i мен w әрпін шала дауысты дыбыстар қатарына жатқызады. Өйткені олар дауыссыз дыбыспен қосарланып келсе дауысты, дауысты дыбыспен қосарланып келсе дауыссыз дыбыс болып табылады. Егер – і немесе w әріптері дауысты дыбыспен қатар келсе, дауыссызға айналып транскрипцияда [i:], [w:], болып оқылады. Ал, дауыссыз дыбыспен қатар келсе [і], [w] болып жазылады.

- е [e] дыбысы қазақ тілінің төл ережесіне тек жіңішке дауысты дыбыстармен ғана үндесіп келеді.

Бұдан бөлек сингармонизм заңына біріккен, кіріккен, кірме, қосарлама қос сөздер және шет тілінен енген қосымшалар бағынбайды. Оларды тек транскрипцияның көмегімен пайдаланамыз:

Сингорманизм заңына бағынбайтын сөздер мен қосымшаларға байланысты алдағы уақытта арнайы ережелер әзірленетін болады.

Қазақ тіліндегі термин сөздер

Қазақ тілінің термин сөздігіне қатысты үш ереже ұсынамыз.

1). Қазақ тілінің ережесінде - қой, – паз, – гей, – нікі, – дікі, – тай, – хана- қор, – кер, мен, пен, бен қосымшалары бұрыннан бар. Сондықтан, бұл ережені -шын, -шіндеген қосымшалармен толықтырамыз. Себебі, қазақ тілінің терминологиясына орыс тілі арқылы енген информация, коммуникация, станция сынды сөз аяғы -ция қосымшасымен аяқталатын сөздер бар. Мамандардың айтуынша –ция қосымшасы қазақ тілінің дыбысталу ерекшелігіне қайшы келеді. Себебі, -ц, -я дыбыстары қазақ тілінде жоқ. Сондықтан, жоғарыда аталған информация, коммуникация, станция сынды сөздерді латын әліпбиінде бергенде information, communication, station түрінде беруді ұсынамыз.

Біріншіден, бұл сөздер халықаралық термин. Латын тілін қолданатын елдердің 80% халықаралық терминдердің жазылуын сол күйінде қалдырған. Бірақ, айтылуы әртүрлі. Сондықтан, әлемдік озық елдердің тәжірибелерін пайдалана отырып, біз де халықаралық терминдердің жазылуын сол күйінде қалдырамыз. Бұл қазақ тілінің ережелеріне қайшы келмейді.

Екіншіден, оның айтылуына келгенде -шін, -шын деген қосымшаларды пайдалануды ұсынамыз. Себебі, жоғарыда айтып өткендей, - ц, -я  дыбысы қазақ тілінің дыбысталу ережесіне жат әрі күрделі. Сол үшін, ағылшын тілінің тәжірибесін пайдалана отырып, -tion, -sion қосымшаларын  -шын, -шін түрінде оқуды ұсынамыз. Қазақ тілінде алшын, баршын, аршын, көгершін, лашын сынды сөздер бар.

Үшіншіден, жастар арасында және бизнес, дипломатия саласында -tion, -sion (-шын, -шін) қосымшалары арқылы жасалатын information, communication,, station сөздерін информейшін (информация), коммуникейшін (коммуникация), стейшін (станция) түрінде айту тәжірибеге еніп кетті. Сондықтан, оны қолданыс тәжірибесіне қалдырған жөн. Алдағы уақытта tion, sion (-шын, -шін) қосымшасы арқылы жасалатын сөздердің тізімін жасап бекітеміз.                 

2) Ц немесе ts әрпімен берілетін сөздер қазақ тілінде санаулы. Атап айтқанда, цирк, цемент, цистерна т.б. Сондықтан, олардың халықаралық термин екендігін ескере отырып және оның пайдаланылуын оңтайлы етіп, түпкі жазылымын сол күйінде circus, cement, cistern деп қалдырамыз. Шеттен енген сөздер сингармонизм заңдылығына бағынбайтын сөздер болғандықтан, оның айтылуын транскрипцияда ұсынамыз. Тек жалқы есімдерді ғана екі әріптің қосындысы, яғни –ts арқылы беруді ұсынамыз. Мәселен, Tsoi, Tshai

3) Компьютер, футбол, баскетбол, волейбол сынды танымал халықаралық терминдер мен бренд сөздердің де жазылу ережесін computer, football, basketball, volleyball, Coca-Cola, Toyota, iPhone түрінде қалдырамыз. Ал, оқылу тәртібін транскрипцияда жүйелейміз. Себебі, аталған сөздердің жазылуы жұртшылыққа өте таныс. Алдағы уақытта жазылуы сол күйінде қалатын бұл термин сөздердің де тізімін жасап бекітетін боламыз.

Арман Байқадам,

«Baikadam» холдингінің бас директоры

Abai.kz

Астана. 20 қараша. Baq.kz - Барселона университетінің ғалымдары томат тұздығын өмірді ұзартатын өнімдер қатарына қосуды ұсынып отыр. Олар бұл өнімнің мидағы қан айналымы жұмысын реттеп, ұстамалы жүрек ауруының алдын алатынын анықтады.

The Daily Mail-дың хабар­лауын­ша, ғалымдар зерттеген томат тұздығының құрамы қыза­нақ, зәйтүн майы, пияз бен сарымсақ қоспасы және жүгері ұнынан тұрады. Ал химиялық-биологиялық құрамына келсек, онда антиоксидант бола алатын 40 полифенол бар. Жүрек пен қан айналымы жүйесін қышқыл­да­ну­дан сақтайтын заттар - осы. Испан ғалымдарының айтуынша, дәл осындай қосындылардан тұратын қызанақ тұздығы адам ағзасы үшін аса пайдалы. Әсіресе ол жүрегі ауыратын науқас­тардың өмірін ұзарта алады, деп жазады «Алаш айнасы» газеті.

Жуырда Қазақ ұлттық өнер университетінің мәжіліс залында «Ақпараттық кеңістікте қазақтілді тұтынушылардың белсенділігін арттыру жолдары» атты республикалық семинар болып өтті. Оған қазақтілді ғаламтор желілерінің басшылары, сарапшы мамандар мен БАҚ өкілдері қатысты.

Жиынды ашып, жүргізіп отырған «Аbаi.kz» ақпараттық сайтының бас редакторы Дәурен Қуат бүгінгі таңдағы қазақтілді ақпарат кеңістігінің жай-күйіне тоқталып, бірқатар мәселелер туралы өз пайымын ортаға салды. Оның айтуынша, Қазақстанда жаңа медианың дәл қай уақыттан бастау алатынын дөп басып айту қиын. Себебі кейбір азаматтар ғаламтор туралы сөз қозғағанда, аумақтық ерекшелікті негізге алады. Кейбір мамандар ғаламтор шекара талғамайтын болғандықтан, өзге елде пайда болған контент те Қазақстанның жаңа медиа-нарығының дамуына әсер ететінін айтады. «Қазақстанның интернет тұтынушылары қазақ тіліндегі алғашқы қызықты контенттің шетелде тұрып жатқан қандастарымыздың күшімен жасалғанын жақсы біледі. Бұған 2005 жылы дүниеге келіп, жастар арасында танымал болған «massagan.сom» порталын дәлел ретінде келтіруге болады. Қазақстанның өз ішінде жасалған контенттің дені орыс тілінен аударма күйінде көрініс тапты. Алайда жекелеген адамдардың күшімен сапалы қазақша ғаламтор ресурстардың да пайда болғаны аян. Мысалы, «arkamedia.kz», «tarlan.kz», т.б. Сондықтан да қазақ тіліндегі Интернет туралы айтқанда шетелде тұрып жатқан қазақтардың да қазақ тіліндегі жаңа медианың дамуына үлес қосып отырғанын ескеруіміз керек» деген ол Қазақстанда ғаламтор медиа тұрғысынан емес, ақпарат құралы тұрғысынан қарастырылып, дамытылып келе жатқанын атап өтті. Оның айтуынша, осыған орай «электронды үкімет» жобасы қолға алыныпты. Бұдан бөлек ғаламтор қызметін қажет ететін интерактивті қызмет көрсету түрлерін салалық ведомствалар енгізген. Мысалы 2009 жылы үкімет басшысы жеке блогын ашқанын хабарласа, соңғы жылдары Премьер-министрдің, министрлер мен депутаттардың әлеуметтік желідегі аккаунттары көзге үйреншікті бола бастады. «Бұдан бөлек Қазақстанның ғаламтор кеңістігінде ұлттық контентті дамыту мақсатында ресми ұйымдар жеке сайттар ашып, мемлекет әлеуметтік желілер мен порталдар құруға бюджеттен ақша бөлді. Мемлекеттің қолдауымен ашылған порталдарға «kaztube.кz», «bnews.­­kz­» cайттарын, ал ғаламтордағы ең алып энциклопедия саналатын Wikipedia-дағы қазақша мәтіндердің саны мен сапасын аз жылдың ішінде арттырған «WikiBilim» сайтын жатқызуға болады» деді Д.Қуат.
ҚР Мәдениет және ақпарат министр­лігі Тіл комитеті төрағасының орынбасары Шерубай Құрманбайұлы Қазақстандағы ғаламтор тұтынушылар саны 9 миллионнан асып жығылатынын атап өтті. «Бұл жалпы халықтың 40%-ынан астамы деген сөз. кz доменінде тіркелген сайттардың 80%-ға жуығы орыс тілінде болса, тек 8%-ға жуығы ғана қазақ тілінде. Қалғаны өзге тілдердің үлесінде. Бұл тек Қазақстанда тұратын ғаламтор қолданушыларға қатысты жағдай. Ғаламтор – шекара тал­ға­майтын құрал болғандықтан, Қытай мен Моңғолия, Өзбекстан мен Ресейде қазақ тілінде қанша сайттар бар екенін дөп басып айта алмаймыз» деді. Сонымен қатар қа­зақ тіліндегі ғаламтор сайттардың дамуы­на нарықтық қатынастың қазақ тілінде жүр­гізілмеуі себеп болып отырғанын айтты.
«Мінбер» журналистерді қолдау орталығы жанындағы жаңа медианы зерттеу тобының жетекшісі Асхат Еркімбай «Қазақтілді интернет қолдаушылардың қызығушылықтары мен ерекшеліктері» деген тақырыпта баяндама жасады. Ол өз сөзінде «Ғаламторды қолдану, оған әр түрлі ақпараттарды енгізу арқылы біз қазір ғаламторды бағындырудың орнына, сол технологиялық құралға бағынышты болып барамыз. Ғаламтордың да өз ережесі, даму заңдылығы бар» деді. Сонымен қатар мектеп оқушыларына қазірден бастап жай ғана компьютер қолдануды емес, соның ішіндегі контентті саралаудың да жолдарын, ғаламторға жеке басқа қатысты мәліметтерді құпия сақтаудың жолдарын түсіндіруіміз керек екендігін атап өтті. «Қазақ ғаламторы дегенде мен көбіне қазақ тіліндегі контенті бар ресурстарды көз алдыма елестетемін. Өкінішке қарай, бізде ондай сапалы ресурстар өте аз. Мен бұны ағылшын немесе өзге тілдегі ресурстармен салыстырып отырмын. Бізде неше түрлі сайттар бар, бірақ сапа төмендеу, болашақта сан бірте-бірте сапаға алып келеді. Нәтижесінде қоғамда сапалы ақпарат пайда болады. Өзара бәсеке күшейеді» деді А. Еркімбай.
Жиында сөз алған «Қазконтент» АҚ басқарма төрағасының орынбасары Нартай Әшім қазконтенттегі мемлекеттік тілді дамыту жұмыстары жөнінде тарқатып берді. Н.Әшімнің айтуынша, жаңа медиа компьютердің есептеу әдісі мен медианың коммуникативтік мүмкіндіктерін біріктірген құбылыс болып табылады. Сондықтан ол жаңа медиа термині жоғарыдағы дижитал мен онлайн сипаттарды да қамтуда. «Бірақ «жаңа» деген сөз әлі де дамып жатқан медианың түрлеріне орай кездеседі. Интернеттің пайда болғанына 40 жылдай уақыт өтсе-дағы жаңа медиа деп қолданудың сыры осында. Медианың өзегі – хабар, ақпарат, мәлімет десек, ол жаңа медиада өзгеріске түскен жоқ» деді ол.
«Қазақстан» телерадио корпорация­сы Интернет жобалар бөлімінің жетекшісі Мейірхан Жәпек мемлекеттік саясат­ты насихаттаудың көзі –интернет, журна­листика екенін тілге тиек етті. «Бүгінгі әлемде интернет технологиялар қарыш­тап дамуда. Интернет басқа салалармен қатар журналистикаға да үлкен өзгеріс­тер әкелді. Бүгінгі әлемдік БАҚ жаппай ғаламторға көшті. Дәстүрлі медиа түсіні­гі­мен қатар жаңа медиа өнімдері пайда болды. Ғаламтор мүмкіндігі тұтынушыға бір сайттан мәтін оқып, видео көріп, аудио­сын тыңдап, суреттері арқылы ақпарат алумен қатар, оны әрі қарай дамы­туға да мүмкіндік беріп отыр. Осылай тех­но­логияның дамуы ақпаратты әзірлеу, тұ­ты­ну және таратуға үлкен төңкеріс алып келді.
Бұған дейін оқырман тек мәліметті оқумен, көрумен немесе тыңдаумен ғана шектелетін болса, бүгінгі оқырман интернет арқылы мәліметті көріп, тыңдап, оқып қана қоймай, өзінің пікірін қосып, әрі қарай ол туралы достарына хабарлап, тіпті өзі де ақпарат жасаушыға айналып отыр. Интернет тұтынушыны қызықтыратын қазақша мультимедиалық өнім болмаса, интернет қолданушы сөзсіз өзге тілдегі өнімді тұтына бастайды» деді ол.
Семинар соңында тақырыпқа орай өзге де қатысушылардың түрлі пікірлері тыңдалды. Осылайша қазақтілді ақпарат кеңістігіндегі ғаламтордың рөлін талқы­лау­ға арналған жиында айтылған ой-пікір­лер іс жүзінде орындалса деген тілек бар.

Жұмамұрат Шәмші,
тарих ғылымдарының кандидаты

Астана

Астана. 21 қараша. Baq.kz – Мемлекет өз экономикасын бір деңгейде ұстап тұруы үшін немесе алға қарай қадам басуы үшін елдегі өндіріс орындарын игеретін жеткілікті халқы болуы тиіс. Бұл тұрғыдан алғанда, Қазақстанның халық саны кемінде 30 миллион болуы керек. Мұндай мәлімдемені Астанада өткен республикалық ғылыми-тәжірибелік Конференцияда жастармен кездескен ҚР БҒМ Жастар ісі жөніндегі комитет төрағасының орынбасары Еркін Үйсімбаев жасады.

«Экономикамызды дамытып, өзге елдермен иық тірестіреміз десек, халқымыздың санын арттыруға жіті көңіл бөлуіміз керек. Бұл үшін мамандардың есебі бойынша, Қазақстан халқының саны кемінде 30 миллион болуы керек. Бұл межеге қалай қол жеткіземіз? Өткенімізге үңілсек, қазақ отбасыларында кемінде 10-12 баладан дүниеге келетін. Ата-бабаларымыз аттың жалында жерімізді қорғаумен күн өткізбеген. Елі мен жұртына қамқор бола жүріп, халықтың санын арттыруды да ұдайы бақылауында ұстаған. Тәуелсіз елдің ертеңі болар, ел тұтқасын ұстар болашақ буынды тәрбиелеуді бір сәт те естен шығармаған. Бабалар мұра еткен байтақ дала – біздерге жеткен аманат. Осыны үнемі жадымызда ұстауымыз керек. Болашақ сіздердің қолдарыңызда».
Еркін Құлымбайұлының жастарды жігерлендіру үшін жүректен айтқан әрбір сөзі жүректерге қонғандай. Отырған жастар езу тартып, айналасын бір шолып өтті, теңім осы ортадан табылар дегендей. Жалпы алғанда, Конференцияға өз өңірінің мәселесін арқалай келген студенттер айтар ойларын ірікпей, ашық жеткізді. Жастарды толғандырған мәселелердің қатарында: барлық өңірлердегі белсенді жастардың басын бір арнаға біріктіретін ортақ алаң құру, ел билігіндегі азаматтар мен шенеуніктердің назарына жастардың мәселелерін жеткізіп отыру үшін арнайы торап ашу, жоғарғы оқу орнын тәмамдаған жастарға лайықты жұмысқа орналасуға мүмкіндік жасау және осы сынды басқа да мәселелер бар.
Назардан тыс қалдыруға болмайтын жастардың әрбір ұсынысын қағазға түртіп алып отырды Комитеттің ресми өкілі. Әттең уақыттың келтелігі болмаса, жастар әбден көсіліп, бірталай жағдайдан хабардар етер еді. Тізгінді тартып отырған Еркін Құлымбайұлы Комитет төрағасы қатысатын негізгі жиынға үлгеруді ойлаған болуы керек, әрбір студенттің уақытын шектеумен болды.
«Бұл ұсыныстарыңыздың әрқайсысы біз үшін өте маңызды. Өңірлерде қалыптасқан жастар проблемасын өз ауыздарыңыздан тыңдадық. Алдағы жұмысымызда бұл мәселелердің әрбірін күн тәртібіне қоямыз», - деді Еркін Үйсімбаев.

Ғабит ҚАРАБАЙ

Астана. 21 қараша. Baq.kz  –  Кино әлеміне мінсіз сұлулығымен емес, дарынымен, ал кейде ерекше түр әлпетімен тап болған актрисалар жайлы осыдан біраз бұрын жазған едік. Ендігі сөз сымбаттылығымен емес, келбетімен, тамаша рөлдерімен есте қалған актерлер жайлы болмақ.

"Жоғалғандар/Остаться в живых" телехикаясының жұлдызы Хорхе Гарсияның шашы – оның басты көзірі. Шоу-бизнес «толық денелілерді» жақтырмағанымен, Хорхе әрдайым өзіне тән рөлдерді сомдап, ешқашан жұмыссыз қалмаған.

Карел Стрёйкенге танымалдылық «Адамстар отбасы» фильмінен кейін келді. Нидерландық актердің ұзын бойы мен ерекше түр әлпеті бірнеше мінезді кейіпкерлерді сомдауға мүмкіндік берді. Көптеген фантастикалық фильмдерге гриммен түссе де, бейнені экранға шығару үшін оған аса күштің қажеті шамалы еді. Өйткені бет бейнесінің өзі ерекше кейіпкерге сұранып тұрады.

Кристофер Уокен келбетімен көрермендерге ерекше әсер етеді. Үлкен көздерімен тік қарап тұрған сәтте әр адам өзін жайсыз сезініп қалатын болар. Уокен сомдаған барлық кейіпкерлер осы түр әлпетімен ерекшеленеді.

Лайл Ловетт музыкант ретінде көптеген жетістіктерге жеткенімен, оның ерекше келбетін ескерген режисер Роберт Альтман оған "Игрок" және "Короткий монтаж" фильмдеріне рөл беріп, еш ұтылмады.

«Сұлу мен құбыжық» телехикаясындағы рөлі үшін Рон Перлман «үздік актер» номинациясы бойынша «Алтын глобусқа» ие болған. Оның кейіпкері дәл Ронның өзі сияқты ерекше келбетті, бірақ романтик болатын. Перлманның көптеген рөлдері гангстерлермен байланысты болса да, ол Голливудта өз орнын таба білді. Мысалы, Хэллбойды одан басқа кім ойнай алар еді, тіпті оған ғашық болғандар да болды емес пе?

Дэнни Трехоның жас кезіндегі анашаға әуестігі мексикандықтың бетіне ізін салмай қоймады. Көптеген қыздарды кинотеатрға тартатын сымбатты актерлер болғанымен, қалыптан тыс келбетті актерлер қайталанбас кейіпкерлерді салуға көмектеседі. Мысалы, Дэнни Трехоның «Мачете» фильміндегі рөлі сияқты.

Владимир Басов (1923 – 1987 жж) көзі тірісінде сегіз қырлы әртіс болатын. Оның өзіне тән ерекше келбеті, әртістік шеберлігі мен сүйкімділігі экранда жүздеген айқын кейіпкерлерді сомдауға мүмкіндік берді. Табиғатынан музыкаға бейім ол қарлыққан дауысымен фильмдердегі әндерді де орындайтын. Мұндай дарынды актерлер кино әлеміне жүз жылда бір келеді.

Жарқын кейіпкерлерімен есте қалған актерлердің бірі – Майкл Кларк Дункан (1957 - 2012). Ол Голливудқа актерлердің оққағары болып жүріп тап болған. «Жасыл миля» фильмінен кейін түрлі фильмдерге шақырылып, кино әлеміне толыққанды аяқ басқан еді. Қыршыннан қиылып кетпегенде, әлі де талай есте қаларлық рөлдерді сомдайтын ба еді...

Дәулет Әбдіғаппаровтың бейнесі қазақтың батыр-балуандарын еске түсіреді. 2 метрлік бойы мен ірі денесінің арқасында көптеген фильмдерге түскен. Және көбі эпизодтық рөлдер болғанымен, ол қыздардың сүйікті актерлерінің қолы жетпей жүрген шетел режисерлерімен жұмыс жасап, тәжірибе жинақтаған.

Қазақстан кинематографиясында тағы бір ерекше келбетті актер – Төлепберген Байсақалов. Жастайынан музыкаға әуес ол, Қостанайдың кішкентай бір ауылында кештер ұйымдастырып, тұрғылықты диджей болған. Ал техникум бітірген соң, сол жердің мәдениет үйін басқарып, қойылымдар қойып, өзі рөлдерді сомдаған. Ол – актерге керегі сымбаттылық емес, дарын мен құлшыныс екенін толықтай дәлелдеген майталман.

Сурет: kazakhfilmstudios.kz, meloman.kazakh.ru, ria.ru

Төрт жылдан соң ұялы байланыс құралдары саналатын смартфондар адамнан ақылды болмақ. Бұл туралы арнайы тәжірибе жүргізген Gartner агентігінің вице-президенті Каролина Миланези айтып отыр.

Тәжірибе жұмыстарының қорытындысы бойынша, 4 жылдан кейін смартфондар адамзат баласының бар қажеттілігін, кез келген тығырықтан алып шыға алатын көмекшісіне айналады. Қазіргі таңның өзінде ұялы байланыс құралдары бұл қызметтің алғашқы қадамдарын жасап үлгерген көрінеді. Мәселен, мұның басты көрінісі - карта арқылы өзіңнің қайда жүргеніңді, қалаған барар жолыңды дәл көрсетіп беруімен байланыстырылуда. Gartner агентігінің мәлімдеуінше, адам қиялына сия бермейтін бағдарламалармен толықпақ. Сол арқылы смартфондар бір күніңнің толық жоспарыңдағы істер мен оны қалай жүзеге асырудың жолдарын дайындап бере алатын күшке ие бола алмақ. Сонымен қатар жауапты бір кездесуге кешігіп бара жатсаңыз, күтіп қалған қонақтарға адам еркінен тыс автоматты түрде хабарлама жіберіп, смартфоныңыз кешірім сұрайтын болады. Өзіңе қажетті дүние туралы смартфонға нұсқау берсең, сауда жасауға да бейім болатын көрінеді.

Дайындаған: Өмірбек Сансызбай

Қазіргі дәуірде, көркемдік танымның тың қат­парлары түріле түскен ендігі кезеңде қазақ ро­манының сөз өнерінің сүбелі сыбағасы тиген осы жанр ауқымындағы қауқары туралы ой тү­седі.
Қандай бір қысталаңдарда да көркемдік өріс аш­қан қадау-қадау туындыларымыз туралы ке­зеңінде ұдайы ақиқат айтылып отырмағандығы, оның қилы себептері өз алдына ұзақ әңгіме.
Әлем әдебиетінде романшылдық үрдістің бай та­рихы бар, қилы бағыттары болды.
Қазақ романының қалыптасып, даму дәс­түрінде қаламгердің өз дәуірі, оның тарихи-әлеуметтік арқау-ағыстары ұдайы көркемдік үдеріске қосылып отырғаны бел­гілі. Міржақып Дулатұлы ХХ ғасыр басында «Ба­қытсыз Жамал» романында өз уақытының қал­пын, әлеуметтік болмысын иланымды жет­кізудің бағытында ден қоярлықтай елеулі көр­кем­дікке қол салды. «Бақытсыз Жамалға» ілесе жазылған қазақ прозасының озық үлгілері болды.
Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешуі» тек қазақ әдебиеті емес, әлемдік жазу өнері ая­сындағы жаңашыл бір өріс болғандығы даусыз.
Дүние дүбіліп жатқан дәуір қолтығындағы ел күйі, ел мұңы, ел мұраты жан қозғап отырып оқы­латын талай шығармалар уақыт көшімен іле­сіп келеді.
«Тар жол, тайғақ кешу», «Қартқожа», «Қилы за­ман», «Көз көрген» сынды қадау-қадау туын­ды­­лардың уақыт пен кеңістік ауқымындағы ше­бер­лік сүрлеуі елеулі.
Ғ. Мұстафиннің «Көз көргендегі» жазу бағыты туралы дер кезінде едәуір татымды ойлар ай­тыл­ған болатын. Қаламгердің бұл шығармасы ав­то-биографиялық роман, мемуарлық роман жан­рындағы туынды есебінде аталып жүрді. Зерттеушілер осы бағыттағы дәстүр жайын, әлем­дік әдебиеттегі озық үлгілер туралы ой қоз­ғағанда аталған романның әдеби өрістегі өзіндік елеулі мәнін аша түседі.
Қазіргі заман дегенді қайнап жатқан ортасы­мен әдеби әлемге дер кезінде әкеліп қосып жі­беріп отырудың дүниежүзі әдебиетіндегі озық үр­дістерінен қазақ романшылдары да қалыс қал­ған жоқ. Адамы ашылған шынайы қазіргі за­ман өмірін шарпыған романымыз бірақ көп те емес сияқты.
Әлемдік романшылдықта өз дәуірінің кең ты­нысты тұтастығын ондаған томдарға арқау ете оты­рып егжей-тегжейлі айтып, суреттейтін дәс­түр­дің түу басында Бальзак тұр.
Әлемдік әдеби үдерісте ықпалды шығарма­шы­лығы мен жазу өнеріндегі реалистік мектеп үр­дісін орнықтырудың беломыртқасындай бол­ған О.Бальзактың көркемдеу негіздерін, шеберлік тәсілдерін үйрену, сіңіру бағытындағы ізденістер ықпалы біздің әдебиетімізде даусыз бар.
Мұхтар Әуезовтің туабітті дарынымен сәу­леленген жазу машығында әлемдік озық үрдістер, соның ішінде, Оноре де Бальзактың да игі әсері болды. Бальзак басқаларды да баулып отырды.
Бальзак шығармашылығында аса елеулі екі та­рихи кезеңнің табы анық көрінеді. Қайта құру дәуірі мен шілде монархиясы, француз қоға­мындағы шиеленіскен әлеуметтік жағдайлар Бальзакқа «Адамзатқа әжуаны» жазғызған еді.
Оноре жастайынан өзгенің өмірін ой сүзгі­сінен өткізіп, бақылап отыруға қызығатын. Жұрт қалай тіршілік етеді деп мазаң күй кешкен келешек қаламгердің өмірді аяусыз шындық ауқы­мын­да тану дағдысы қалыптасты.
Бойында бұлқынған шығармашылық қуат барын сезінген жас Бальзак жазушылық жолға ден қойды. Ол 1830 жылы «Тобсек» новелласын, бір жыл шамасында «Шегірен былғары», «Луй Лам­бера», «Танылмаған асыл», 1832 жылы «Полковник Шаберді», 1833 жылы «Евгения Грандені» жазып тастайды.
1834 жылы «Горио отағасы» романын жазу үстінде оған адам ғұмырының әр кезеңін, барша қо­ғамдық жіктердің өмірін тұтас қамтып, бы­лайша айтқанда, француз өмірі түгі қалмай тұтас алынып жазылған шығармалар циклі бойынша жұмыс істеу туралы ой келді.
Қоғамның барша таптары, барлық кәсіп түр­лері, жас та, кәрі де қатысуы, тартылуы керек. Ең бастысы, адам атаулының барлығы: бағы тай­ғаны мен тасы өрге домалап тұрғаны, ақ­сүй­ек пен қара, дәрігер мен студент, дін қызметшісі мен әскерилер, актрисалар мен үй қызметшісі, зайыр­лы ортаның бикелері мен кір жуушылар.
Қоғамды ұсақ-түйегін қалдырмай қар­мап оты­рып қилы тағдырларын күйзеліс, шат­ты­ғымен, өмір дағдысымен көрсету ке­рек деп түй­ген. Жеке бас тағдырлар тауқыметін тір­ші­лікті тұтас шолып барып таныған ақи­қат­пен ұш­тастыру қажет еді. Осы бағытта әрбір жеке ро­ман ауқым­ды дүниенің бөлшегіне айналды, ол бөл­­шек келесі бөлшектермен жалғасып, бү­тінге ұласты.
Бальзакқа шейін де, онымен тұстастар да өз дәуірінің қоғамдық-әлеуметтік ах­уалын көр­сетудің көркемдік шешіміне дәл осылайша келе алған жоқ. Бальзак бар­лық мәнді құбылысты қалт жібермеуге ын­тықты. Барлығының құ­пия­сын ашып әш­керелегісі, барлығын ұғынғысы кел­ген. Қызу қанды, құштар көңіл, өз кейіп­кер­леріне қалтқысыз ғашық автор осыған қо­са, адамды аяусыз тергеп-тексеріп, сол ар­қылы тұтас халықтың күйін танып отыр­ған зерек зерт­теуші де болатын.
Қоғамды бүге-шігесіне шейін адам­гер­шілік мұраттар тұрғысында аяусыз ақи­қат талқысына тартуымен Бальзак ы­мырасыз, бірбеткей қаламгерге айналды. Ақсүйектердің азғындау үрдісін ол көр­мей тұра алмады.
Бальзак тұтасымен өз дәуірінің қай­на­ған ор­тасында тұрды. Халық өмірінің өт­кенін де, келешегін де ол айқын сурет­теуді мұрат еткен жоқ. Оның теңдессіз үз­дік туындыларының бар­лығы да өз уа­қы­тының шындығымен суарылған еді. ХІХ ға­сырдың бірінші жартысындағы, атап айт­қанда, 1789 жылғы революциядан кейін­гі ел өмірінің шындығымен.
Аяусыз әшкерелеп отырғанның өзінде Ба­ль­зактың адамсүйгіштік болмысы жо­ғары тұрар еді. Туған халқына деген құр­мет, өз дәуірінің озық жандарын таба білу, солар арқылы туған Франциясының жү­рек соғысын сезіну.
«Адамзатқа әжуаға» кіретін кез кел­ген шы­ғар­маны оқу үстінде Бальзактың өз­геше дара жазу машығын сіңіру қажет, осы бір автордың жан дауысын естуге ын­тығу керек, оның адамтану әлеміне еніп, шығармашылық болмысының өзін­дік бітіміне үңілген жөн.
Бальзак стилін замандастары бірден қа­былдай қоймайды. ХVІІІ ғасырдағы фран­цуз романшылдарындағы әшекей-ай­шық, ділмәрау мұнда жоқ. Шатобрианға да, Гюгоға да келмейді. Тұрпайы жазады деп жұрт ұнатпаған Ретиф де ла Бретоннмен, ХVІІ ғасырдағы ғұмырбаяндық шығар­ма­лар алыбы герцог Cен-Cимонға ұқ­сату­ға болар еді.
1887 жылы жарық көрген кітабында Эмиль Фаге Бальзактың асқан дарынын, өмірдің «сырт» құбылыстарын керемет бі­летінін мойындағанымен, оның бойында шынайы суреткерлік құштарлық пен да­рынсыз әуесқойдың дағдысы ұштасып жа­тыр деп тұжырым жасайды. Сонша­лық­ты байқампаз әрі қарабайыр, дөрекі, тым нәзік кейде тым надан көрінетін Бальзак дегенге дейін барады.
Фаге де, Лансон да, тіпті, Флобердің өзі де Бальзак стилінде көңіл бөлерлік дә­неңе жоқ деген ойлар айтқан. Соған қа­рамастан ақын Готье мен тарихшы Ип­полит Тэн ХІХ ғасырдың 50-жылдарында-ақ сыншы атаулыға қарсы Бальзактың стилі оның түп мақсатын айна-қатесіз жет­кізетіні, «Адамзатқа әжуадағы» тосын, ба­тыл және жеке құбылыстардан жаңа әрі маңызды байламдар жасайтынын айтты.
Бальзактың суреткерлік дарыны отандастарын мойындатты. Оның шығар­машылығын зерттеген Пьер Барберис: «Бальзак Флоберден, Золядан, ағайынды Гоннурлардан жоғарыда тұр. Ол Шекспир, Ми­келанджелолар қатарындағы дарын. Бальзактың құштарлығы мен тылсым сиқыры оның романдарының әрқай­сы­сының өзегінде жатыр... Болмысқа ол әр­қашан алапат құбылыстар ұйтқысы есе­бінде назар салған», – деген тоқ­тамдар жа­сайды.
«Өткен дәуірлердің, қазіргі уақыт пен ке­лешектің барлық Золяларынан гөрі мен үшін Бальзак әлдеқайда ірі реалист. Ол «Адамзатқа әжуасында» француз «қауы­мының» реалистікпен бейнеленген тарихын ашты» (Ф.Энгельс).
Бальзакты сіңіру үшін оның стиліне ден қою керек. Бальзак құйылған қор­ғасындай зілді сөз қолданыстарға бейім, ол сөздің сөлін сезініп отырып жазады. Оның әсірелеулері мысықтабандаған мыс­қылмен суарылған, оның сөз айшық­тарының астарында адам­ның арғы сырлары қылаң беріп тұ­рады, мығым, берік ұстанымдар жоталанып жатады. Күрделі оралымдардың ар­қауында адамдардың күрсінуі мен күңі­ренуі, тығырыққа тіреліп таусылған сәт­тері ашылады. Ол сомдаған адам бей­нелері мызғымайтын мүсіндей әлуетті. Оның қаламы көбіне елеусіз ғұмыр кешіп жат­қан кәдуілгі адамдарды сом­дауға бейім. Сонымен бірге, ол сон­ша­лықты нәзік әрі берік кісілікті бей­не­лерді де ше­берлікпен тұғырға қондырды. Көше бойын, үй-жайды, бөлме ішін су­реттеуінде адам­ның тіршілік тынысын дарыта жазады, кез келген сәт, құбылыс, әрекет оқу­шыға айтарын айдан анық жеткізіп бе­реді.
Ә дегенде баяу өрбіп басталатын оқи­ға желісі бірте-бірте жеделдікке ойысып, оқушыны адам тағдырының аяусыз күйі жа­­лаңаштана түскен оқиғаның ширыға өр­біп, тоқтаусыз дамыған легіне қосып әке­теді. Кейіпкер құлқы сізді өмірдің баяу ағы­сына қарамастан болмай қоймайтын, кенеттен келетін тосын оқиғаларға қарай жетектейді.
Адамның жеке бас тағдырындағы күй­лер ұдайы қала, деревня белгілі бір нүкте және Бальзактың қырағы әрі ын­тық ойы әрдайым астасып жататын Фран­цияның жай-күйімен қоса-қабат алынып отырады.
Бальзак стилінде жөнсіз ділмәрау, кейіпкер сөзі тұтас бір мақалаға айналып жүре беретін шұбалаңқылық та бар.
Бальзак күндіз-түні жазады. Тоқ­тау­сыз еңбектенеді.
«Алданған армандарды» аяқтауға та­қап, «Жарқырау мен жабығуды» бастан кеш­кен тұста Бальзак бел жазбай, бас кө­тер­мей еңбектенудің бейнетіне шағым­данатыны бар.
«Адамзатқа әжуаның» тіршілік симфониясын мың-сан әуенімен тұтасқан дауыс ұстап тұр. Сіз оны «Гобсекті» оқып отырып тыңдайсыз, «Адыра қалған армандарды» парақтап отырып естисіз. Мына бір мы­салға қараңызшы. «Полковник Шабер» новелласында графиня Ферро айтқан monsieur (мырза) сөзін алайық, мұн­да жазғыру да, жалбарыну да, кешірім де, күдік пен үміт те, жауап та, сұрақ та тұр. Барлығы бір сөздің аясында, алайда гәп осы сөздің қалай айтылуында. Графиня көл­гірсіп айтты оны. Осы бір бетке ұстар ор­таның өкілі тұла бойымен жалғандық еді.
Міне, Бальзактың әлеуметтік арқау­ла­р­мен өрілген шыншылдық бағыты осын­дай тұстарда қылаң беріп, айқын­дала түсіп отырады.
Бальзактың «Өсімқор» очеркі 1830 жыл­дың көктемінде «Мода» газетінде басылды. Бұл париждік кәнігі өсімқордың болмыс-бітімі баяндалған кәдуілгі очерктердің бірі болатын. Сюжеті жоқ шығарма. Бірақ осы туынды келешек өмір шындығымен суарылған новелланың, біртіндеп шыңдала түскен шеберліктің асыл өзегі іспетті болды. Әуелде оның атауы тәрбиелік мінде – «Ма­сыл­дық – тір­ліктің қауіп-қатері» еді. Бұл атау өсімқор­дан гөрі де Рестолар жанұя­сының қасіре­тіне келетін. Соған қара­мас­тан, өсімқор көркемдік тұрғыдан да, идея­­лық тұрғыдан да орталық тұлға мәнін­де танылды.
40-жылдардың басында шығар­ма­шының негізгі – «Тобсек» атауы айқын­дал­ды. Осы бағытта «Адамзатқа әжуасының» өзге бөлімдерімен Бальзак үшін аса маңызды байланыс түзілді. Көпшілік туындысында ара-тұра көрініп тұратын, ал «Полковник Шабер» новелласындағы ше­шуші бейне Дервиль тұлғасы сомдалды. Де Ресто әулетінің қасіреті «Горио ота­ғасы» романының тікелей жалғасы. Мак­сим де Трай – «Адамзатқа әжуасының» тұрақты кейіпкері.
«Арбау мен алдау» романындағы Эс­тер ван Гобсек – өсімқордың немере жие­ні. «Гобсек» – «Адамзатқа әжуасының» – дің­гек ұстындарының бірі.
Бальзактың 100 томға жуық туынды­сы­ның қай-қайсысын тарқатып әңгімелеу тау­сылмастан ұзаққа тарта берер еді. Тұ­тас бір дәуір, шырмауық тағдырлар шын­дығының астарындағы тіршіліктің жай далбаса әрекеттермен шым-шыты­рық шарпысқан дауасыз ақиқаты туралы әңгіме таусылушы ма еді.
Бальзак белгілі бір дәуір болмысымен бітімгершілікке құштарланып, өлер­мен­дік­пен өршеленіп естері шығып, ебі қа­шып жатқан адамдар ортасының қым-қуыт берекесіздігіне бей-жай қарап отыр­ғандай болып, кірпік қақпай бақы­лайды. Неге? Неге? – деген көп сауалға әуес емес. «Болғаны осы, міне», – дейді бір­де айызы қанып, бірде ашынып. Сол ұста­ныммен тұтас бір дүниенің бағыт ал­мас­тырған шақтағы қасірет ауанын, қал­­та­рыстағы ішмерез сұмдықтарын, адам­ның мысын басып, бағын байлайтын еріктен тыс кең жайылған кесапат албасты үстемдіктің қайырсыз масайрап, марқаюын мазасыз алаңмен лек-лек алмасып келе жатқан мың сан оқыр­ман­ның ой әлеміне табыстайды.
Әлем әдебиетінде уақыттың аяусыз ақи­қатымен арпалысқан он-сан тағдыр­лар көркемдік тұғыр тапқан. Қазақ әде­биетінде кең тынысты роман ауқымына тартып, адамды оның ор­тасымен астас­тықта аялап айтқан туын­дылар бар. Жазу бағыты схемаға түс­кен кезеңдердің өзін­де шынайы суреткер адамды алапат жа­сандылықтан құтқаруға құлшынысын бә­сеңдете алған жоқ. Бұл тұрғыда арнайы, кең әңгімелер қазіргі кезеңде қозғалуы тиіс. Ара-тұра айтылып жүрген дуалы ауыз тоқтамдар тұтас ғылыми жүйеде түзілетін кез де та­қап қалды.
«Абай жолы» – қазақ тарихи рома­нының белгілі бір кезеңде жазылған биігі. Осы туындысында дүние-болмыстың көркемдік өрісін алақандағыдай айқын сезінетін зерек Әуезов, жазу даралығы саяси жүйенің жасанды қыспағында мың бұлқынып, жүз қайтқан қайран Мұх­тар Әуезов тарихқа баруының өзінде Абай тұлғасын арқау ете отырып өз уа­қытының өзек өртеген өксікті мұнан да қо­са қабат өрбіткен еді.
Мұнда Абайдың ақын шәкірттеріне қа­тысты, әдебиет тарихының қилы бағыт­тарына, әсіресе, зар заманның жайына, артық туған ұлтының азғындауға бет ал­ған тарихи қасіретіне ден қоюды қалай­тын, қалап отырып, өз уақытының қамын қоса сөйлеуді мақсат тұтқан қаламгер мұ­раты айқын.
Романның жазылу тарихындағы шы­ғармашылық ұстаханаға қатысты назар аударылуы тиіс мәселелер әлде де жеткілікті қозғалмай жүргенін ойға салады. Кезінде Шәкәрім мен Мұхтар арақа­ты­насына қатысты сөз қозғау қиын болды. Қазірде осы мәселе жалпылай ға­на айтылады.
Мұхтар Әуезовтің абайтанудағы зерттеу еңбектері, «Абай жолы» романын жазу жолындағы ғылыми, шығармашылық өрі­сін­де Шәкәрімнің өзіндік ықпалы ай­қын.
Бұл жерде Әуезов қаламының әлемдік өре­дегі қамал бұзған, қиынды алған ше­берлік шексіздігі өз алдына бөлек әңгі­ме.
Ақиқат, ықтимал күйдің өзін қаламгер­лік мұратына жығып әкеп, иіп отырып илан­дыратын, иланғанда да жан жүйең дір етіп, өзегің күйіп, өксіп отырып илана­тын өзгеше бір аяусыз кепте қинап нандырады. Әсіре қолпаш Әуезовке келгенде түкке алғысыз құрғақ ділмәр сөз болып қалар еді.
Мұхтар Әуезовтің «Әдебиет тарихы», «Әр жылдар ойлары» еңбектеріндегі қа­зақ әдебиеті тарихының даму кезеңдері, жанрлық қырлары, әдебиет үлгілері, бай мұраны туғызушы шығармашылық тұлға­лар жайлы кезінде қилы себептен қасаң ай­тылған ғылыми дерек, болжам, тұжы­рым­дардың «Абай жолы» роман-эпо­пея­сында қиюы келіп, қисыны табылып баян­далғаны – мұхтартануда кеңінен қоз­ғалып айтылмаған, бағамдалып бол­ма­ған шығармашылық сырдың бірі.
«Әдебиет тарихындағы» сөз басында «Қазақ ескілігінен аз мағлұмат» тақыры­бымен берілген ұғымда Мұхтар Әуезов ел өмірі мен әдеби туындының біте қай­на­сып жататын ерекшелігін қозғап отырып, әдебиет тарихын зерттеудің елтану ілімімен астасып жататын мәнін көлденең тартады. Арада жылдар өткенде Мұхтар Әуезов Абай туралы роман жазуында осы ұстанымды шығармашылыққа ұластыр­ды.
«Әдебиет тарихында» айтылған қазақ әдебиеті тарихы жайлары, әдебиет үлгі­ле­рінің бірі – ел салтындағы шер өлеңдер: жоқ­тау, естірту, қоштасу, көңіл айту.
Осы жоқтау, шер өлеңдер айту жайы «Абай жолында» ел өмірінің бір салты есе­бінде әлденеше қайта суреттеліп, баян­далып отырған. Оспан, Әбдірахман қа­засына қатысты Абайдың жоқтау өлең­дермен қатар, ел ішінің күнделікті тіршілік ағымындағы қазаға қатысты айтылған жоқтау өлеңдер баяндалған басқа да тұс­тар бар.
Тәкежанның үлкен баласы 12 жасар Мақұлбай қайтыс болғандағы жайды ел ішінің, ағайын арасының қабақ баққан, аңдысқан суық бір сәттерімен салыстыра баяндай отырып, Мұхтар Әуезов қазаның ар­тын жоқтау жайын Мақұлбай өлімімен ас­тастыра келіп, «Әдебиет тарихында» жа­саған жоқтау түрлеріне қатысты тоқ­там­дарын нақтылы жағдайлармен, көр­кем­дік өріс аясында айқындай, айғақтай түсіп отырған.
Роман-эпопеяда ел руханиятында өл­шеусіз орны болған сал-серілік өнер, ән өлеңнің «Әр жылдар ойлары» зерт­теуін­дегі ғылыми негіздемелермен астасып жатқан сәттері де көркемдік шешім тапты.
Абай еліне Біржанның келгенін айтуын­да, Мұхтар Әуезовтің айтатыным мұнан да көп дейтіндей. Біржан өнеріне құлап отырған Абай ойы арқылы талай дүниені аңғарып өтеді.
Жазушы Біржан жаз бойы ән салған жайлаудағы кедей-кепшік жұрттың жүдеу өміріне ғана қатысты айтып отырғаны айқын. Есбикенің қызын Сақыштың жиын­ға жете алмай қыстығып жылайтыны, Бүрсінбайдың мұңы – бәрі де айтылып кеткен. Ел жүзін жапқан қаяу басқа. «Арқа жүзіндегі сан сұмдық» та айтылмай айтылған. Отаршыл билік тырнағы әбден батқан ел жадаулығы ол...
Мұхтар Әуезов қиын-қыстау замандарда рухани қорегін малданып жан сақ­таған, ар сақтаған жұртының қасиеті зор, қуат-тірегі мол екендігін меңзейді.
Сал Біржан еліне қайтқанда, ел ер­келігін оятып қайтты. Әмірдің жайы, Ке­рім­баланың жайы... Бұл да көп дүниеге мең­зейді.
Қаламы құрсаулы, қиялы тұсаулы күндер, аяусыз салған жан жарақаты көп шақтардың өзінде қаламгер Әуезов сонау «Қилы заманды» жазғандағы, «Хан Кенені» жазғандағы қайраткерлігінде, қатпарлы суреткерлігінде қалып отырғандығы уақыт көші ұзаған сайын ашыла түсіп отырған ақиқат.
Әдебите тарихында аты мәңгі қалған айтулы ақындар ғибратын шығармаға сыналап кіргізуінде Мұхтар Әуезов Абай ақындығының айналасы, Абайдың ақындық мектебі жайында астасып жатқан арқаулары мол дерек, дәйектерді көркемдік өріске шығарды.
«Абай жолында» Мұхтар Әуезов Қа­дырбай (Сабырбай) ақынның сыр-толғамы арқылы Жанақтың тарихи тұлғасына қайта айналып, қайырылып, елеулі мән бе­реді. Осында Жанақ ақынның Абайдың алдындағы үлкен әдеби мектеп ар­на­сының бір көзі екендігін көрсету мақсаты бар.
Қарт ақын әр сөзінің тұсында әлдебір ертегідей алыс ақын Садаққа соға береді. Бала кезінде өзіне өзге ақындардан өз­геше көрінген сол Садекең екен. «Көргені мен білгені ұшан-теңіз. Ол кісінің айтқаны мен жеткізгенінің мың да бірін білмейміз. Тегін емес, кеудесінен нұр саулаған ақын сол еді, жарықтық!» – деп сөйлейді.
«Абай жолындағы» ХІХ ғасырдағы қа­зақ әдебиетінің жаңа бағыттары мен беталысы, Абайдың өзі де, ақын шәкірттері де құныға бас қойған әлемдік әдеби ағыс, орыс әдебиетінің жауһарлары туралы ой сілемі әдебиет тарихының Әуезов зерделеген өзекті жайларымен ұштасып жатыр.
Ұлан-ғайыр білім, ұшан-теңіз ойшыл­дықпен туған ұлтының тағдыр-талайын тарих таразысына тартуда қай бір күнде де қажымаған, алдағыны болжап, ар­тындағыны барлап, барын сарқып беріп кеткен дана Мұхтар Әуезовтің шығарма­шылық зертханасы тұрғысынан келгенде ғұлама ғалымның ғұмырлық ғылыми ұстанымдарын қаламгерлік, жазушылық өнерінде қалай ұқсатып жұмсағанын айқындай түсетін осындай да тұстары бар.
«Как я работал над романами «Абай» и «Путь Абая» мақаласында Мұхтар Әуе­зовтің суреткерлік парыз алдындағы адал ­еңбегі туралы ақиқат ойлар айтыл­ған.
Шығарманың жазылу тарихын тұтас қамтып баяндайтын бұл мақаланың да емеурінмен меңзеп жеткізетін қыр-сыры аз емес екендігін қазірде айқын ұғына түскендейміз... Ол – өз алдына және бір әңгіме арқауы...
Қазақ сөз өнерінің ғасырлар бойы түзіл­ген үздік үлгілерімен маңыздана тү­се­тін бай тарихы ХХ ғасырда жаңа туын­­­дылармен молықты.
Жазба проза бағытындағы жанрлық, көркемдік тәжірибелер, ізденіс, ізгі мұ­рат­­тар туралы бүгіннің талабымен ой қоз­­ғағанда ауызға алдымен ілінетін жоталы туындының бірі, сөз жоқ, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында жазылған «Қан мен тер» қазақ оқушысын елең еткізген. Сонау бір жылдарда өзіміз әрі тосырқай, әрі таңырқап, ынтыға та­быс­қан Ақбала, Еламан, Сүйеу қарт, Мөң­ке, Ақкемпір, Қаракемпірлер, Қарақатын, Судыр Ахметтер, Қален, Кенжекейлер арада жылдар өтіп жатқанымен, бізден бір сәт те ажыраған емес. «Қан мен тер» халықтық шығарма болып қалды. Қазақ әдебиетінің ХХ ғасырдағы қия­ға беттеп, қиыр шолған қилы ізденістерінің куәсінің бірі де осы – «Қан мен тер».
«Қан мен тер» қазақ әдебиетіне қанша жерден төңкеріс тақырыбын бүркен­гені­мен, әсіре саясиланбаған, алабөтен рухпен желігіп, елікпеген адамшылық қал­пы­мен, кісілік ғұрпымен өмір сүріп жүр­ген кәдімгі қарапайым пенделерді «қап­татып» алып келді. Кіршіксіз, мүлтіксіз ісі жоқтың қасы. Бірақ «Қан мен тер­де­гілер­дің» ішінде қымбатымыз да, қима­сымыз да, іздегеніміз де толып жүр еді.
Кезінде «Қан мен терге» қатысты әде­би сында әр алуан пікірлер айтылды.
Әбдіжәміл Нұрпейісовтің адамды, оның сынаптай сырғып ағып өтіп бара жатқан аз-кем қызық дәуренін көркем бейнелеудің әлемдік озық үрдістеріне қол салған жаңашылдығы туралы шындап ойлана бастадық.
Қай заманда да, қандай тарихи әлеу­меттік жағдай қолтығында да жеке адам қырып-жойып, дүниені түгендеп, түзетіп тас­тамасын енді-енді мойындап келе­міз.
Бальзак ХІХ ғасырдағы француз қоға­мы, қоғам аясындағы адам тағдырлары туралы том-том шығарма жазды. Өмірдің адам еркінен тыс суық бауыр қатты шын­дығын суреттеді. Етжақын жандардың жатсыну, адамдар ортасындағы өгейлік сынды аяусыз ақиқаттарды алдыға жайып тастады.
Бальзактың қоғам өмірін типтік құбы­лыстар ауқымында көрсетуде егжей-тег­жейлі тәптіштеуге бармай-ақ, емеурінмен көп дүниенің арқауын тарқатып тастап кетіп отыратын жазу мәнері әлемдік тә­жіри­беде із-түзсіз кеткен жоқ...
Әбдіжәміл Нұрпейісов «Қан мен терді» жазуда дүние әдебиетінің бай дәстүрін, жаңа бағыттарын ұдайы ескеріп отырған, төлтума сипатты халықтың, ұлттық шы­ғар­­ма туғызу биік мұра абыройы оңай­шы­­лық­пен келмеген.
Осы «Қан мен тер» атты трилогия тура­лы сөз қозғау ХХ ғасырдағы қазақ әде­бие­тінің сүйекті туындыларының қай-қайсысы туралы айтудың қиын да күрделі міндетімен астасып жатыр.
Мұндайда көркем шығарма тудырудың атам-заманнан бергі ереже-мұраты, тір­шілік дариясының асау толқындарына жармасқан адам тағдырлары туралы көркемдік ақиқат бас көтереді.
«Ымырт», «Сергелдең», «Күйреу» атты үш кітаптан тұратын «Қан мен тер» романында ұлы даланың бір аумағында, теңіз қол­тығында ХХ ғасыр басындағы белгілі бір кезеңде өмір сүріп өткен ел тарихы баяндалады.
«Қан мен тердің» халықтық шығармаға ай­налуының себебі көп.
Романда орталық тұлға, кесек кейіп­кер әлденешеу. Автор белгілі бір дәуірдегі ел тарихын, адам тағдырын, жалпының ішіндегі жалқының өмір шырғалаңын ұдайы қатарластыра, қосқаптал ағыстар­мен, үзік-үзік, қадау-қадау айқын сәттер­мен астарлап алып отырады.
Шығарма оқушыны жұмбағына ын­тық­­тырып, Қарақатынның сыпсыңдаған өсек сөзімен басталған. Бірте-бірте Ақ­баланың жайына да қаны­ғамыз. Ақбала бейнесі беймәлім іштарту сезімін туғы­зып, көптің жүрегін қозғады. «Опасызды­ғына» қарамастан Ақбаланы автор «ағар­тып», Ақбала деп аялайды. Оқушы да Ақ­балаға ұғыныстық­пен қарады. Жек көре алған жоқ. Жерге қаратып кеткен Ела­манның өзі оған теңгерер түк таппай, жұмбақ бақытпен ғұмыр кешті. Ақбала­ның «сиқыры» неде сонда? Адам баласы әр уақытта да еркі­нен тыс дүлей сезімге, махаббатқа бір­түр­лі құрметпен қараумен келеді емес пе? Ақбаланы Аннаға (Каренина), Аксиньяға, т.б. толып жатқан сүй­гені үшін дәнеңеден іркілмей опат болатын әйел­дерге теңейді. Дұрыс та болар. Не дегенде де Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Ақбаласы қазақы ғұрыптың шындығынан шыққан ұлттық бейне болғандығымен де халық жүрегіне ұялады.
Судыр Ахмет – қазақ әдебиетінің ғана табысы емес, қала берді әлемдік деңгей­дегі олжалы бейне.
Бір көрмеге күлкі болып жүрген, жа­да­ғай, берекесіз біреу. Бірақ бұл – мей­лінше күрделі бейне. Оның тайқығыш, құ­­был­ма, опасыз аярлығы, суық немкет­тілік, масылдық пиғыл, аңқаусыған көлгір­лігі, байбаламшыл көз алдаушылы­ғы, т.б. толып жатқан кесел құлықтары тұ­таса келе осалдық кесапаты дейтін сұм­дық болып шыққан. Судыр Ахмет – адамның қоры. Автор Судыр Ахметті жағ­дай аясында, өмір ортасынан ойып алып, әр қырынан ашып, әшкерелейді.
Әбдіжәміл Нұрпейісов – кейіпкерді алдын-ала дайындап пісіріп, жетілдіруден гөрі өмірдің өзіндегідей тосын, қапелім сәттерде ашуды көздеп отыратын қалам­гер.
Сүйеу қартты да, Қаракемпірді де, Айғанша, Кенжекейлерді де, тіпті, «ішіміз жылуға» тиіс емес Тәңірбергенді де өмір ағысының әр иірімінде қолайын тауып көр­сетіп кетіп отыру арқылы тұтас тұлға түзіліміне тартады.
Сонау бір жылдарда «Қан мен тер» арқылы кешеуілдеп дамыған қазақ жазба көркем прозасының алысқа бет түзе­ген баянды бағыты жаңа бір сыр, сымбаттармен тұғырлана түсті.
Жазушының сурет сыйғызып отырып төгіп-төгіп өтетін баяндау тәсілдері, ара-тұра ұлттық бітімнің бүтін тұтастығын ай­­шықтап, аша түсетін, жылы мейірім шар­пыған жеңіл мысқылдау; өмірдің өзі­нен шыққан дара-дара, соқталы кейіп­керлердің аузымен айтылатын, айтушысына ғана сай тура тоқтам, табылған сөздер...
Жазушы оқиға қуып дүниені түген­де­мейді. Оқиға қажет кезінде, дер шағында оқу­шының алдынан «өзі шығады».
«Қан мен тер» өміршеңдігі қаламгердің қолдан мән жасауға ыңғай бермей, қай ғасырда, қандай тарихи жағдайлар ауқы­мында ғұмыр кешіп жатқандығына қара­мас­тан-ақ атам заманнан адам баласы маңдайын соғып, кеудесін төсеп сүріп өте­тін қысқа ғұмырдың қызуы мен ызғары туралы жүрек иланған баянды әңгіме айт­қан шеберлік сырларында жатса керек.
Жазушы Жұмабай Шаштайұлы «Аяз би» романында кеңестік кезең характерін, қолдан шыққан қондырғы болмыстың шыңырау мағынасыздығын «қарадан шығып хан болған» көптің бірі Миятбектің қысқа ғұмырдағы қайтымсыз бақытсыз­дыққа бастаған татымсыз тіршілік әрекет­тері ауқымында қозғайды.
Романда дәуір, кезең беталыстары, жеке бастағы уақыт ықпалы, ел өміріндегі елеулі құбылыстар формасындағы Мият­бектің отбасылық аядағы, қызмет бабын­дағы сынаптай сырғыған күндері иланымды көркемдік кеңістік түзген.
Ел басқару ісі жақсыларға міндет болған замандар баяғыда өтіп кеткен. Ендігінің атқа мінгендері атаққұмар, дүниеқор, сері, селтең. Алыстан шолып, ар ойлап, абырой сақтаудан ада жаңа бір лек. Айлакер, аса сырдаң, асқан сұм. Жұма­бай Шаштайұлы кеңес әдебиетінде ұдайы жағымды қалыпта ғана алынып кел­ген партия адамының адым озғызбас кереғар пенделік күйкілігін жаппай жайыл­ған типтік сипаттар ауқымынан көз­дейді. Ауыл, аудан, облыс, республика деңгейіндегі алуан кейіпті басшы бейнесі біздің заманның адамдарының көпшілі­гінің таныс-бейтаныстары болғандығы рас. Жазушы үй іші, отбасылық әңгіме төңірегінде, жалпы Миятбектің айналасын, ортасын тарта отырып баяндайтын көпшілік өмір оқиғаларын бір қарағанда шарттылау болып та көрінетін ситуациялар төңірегіне шоғырландырып отырып, әлеуметтік ауыр ағысты күйлер аясын­дағы адамды боямасыз, бүкпе, бүркеусіз, барын­ша екіұдай, кереғар, күнәһар, бірде биік, бірде аласа табиғатымен тұтас­тықта алуға тәуекел еткен.
Жұмабай Шаштайұлы шығармада заман түзген ортақ сипаттары анық, сонымен бірге дара қалпындағы етенелігі де күмән туғызбайтын кейіпкерлер ортасында жүреді. Жазушының образ ашу шеберлігі туралы адамның жүзіндегі сәт сайын қылаң бермей қоймайтын ішкі аласапыранның жойқын ағыстарын аулау, соны өзіндік ұсталықпен ұқсатып түгендеу, тұтастандыру тәсіліндегі оқшау аңғарымпаздықты айтсақ болар еді.
Қанша жерден қымтағанымен қылаң бермей қала алмайтын адамның ішкі пиғылын аулауда Жұмабай көбіне көзді бағады. Маңдайдың терлеуі, мұрынның сулануы, шекенің тырысуы, аяқ асты жарқ ететін көңіл қошы, қолдың дірілі, еңсенің түсуі, тағы да басқа толып жатқан адам тұрқының жан мазмұнымен астасқан «опасыз» құбылуларын теруде жазушы алабөтен аңғарымпаз. Қырағы, суық көз сақшы.
Романдағы Байқадиевті жүз құбыл­тып қойған заман, басқаларды да аяусыз бұзған. Жұмабай Шаштайұлы өмір фак­тілерін сыналап кіргізіп отыруында осыны меңзейді.
Шығармадағы негізгі оқиға Миятбек­тің хатшылықтан түсуі. Осы тұс аярлық та, алдамшы да, арзан да жамырай жабылып, өзі де оңып тұрмаған Миятбектің опасыздықпен жанышталғандай болған өкпелі күйін шерте отырып, тіршіліктің талай-талай арсыз парақтарын ақтара түседі. А.Ісмақова айтқандай, қайсібір туындысында да идеализациялауға ыңғай бермейтін Жұмабай Шаштайұлы­ның Миятбегі партиялық кадр туралы стереотипке кірікпейтін біртүрлі ыңғай­сыз адам.
Қырымға баратынынан алдын-ала ақпар таратып, айналасындағылардан ақша дәметеді. Дәметіп қана қоймайды, қалтасын қампайтып кетеді демалысына. Іні болып, іші-бауырына кіріп жүрген бая­ғы шешесін сабайтын соқыр Жалбосын­ның Арқабегінің келіншегіне ынсапсыз көзі құрығыр қайта-қайта түсе беріп, ақы­ры ауға түсіреді. Ешкімге сенбейді. Елді жерге бөледі, руын, тегін теріп тексе­ретін әдеті да жоқ емес. Қоғам меншігін әкеден қалған мұрадай оңды-солды жайқап жатқан билік басындағылармен бірге туған. Айнымайтын әдеттері, дағды­лы машықтары бар.
Осы ортаның өзара сапырылысып қайнап жататын қызу өмірінде адам қызығатындай дәнеңе болмағаны – ұлы қасірет. Қожанасыр жарықтық алаң­ғасарлы­ғымен өзі отырған ағашты өзі шапса, мұндағыларға бәрібір, күл болмаса бүл болсын, бұтада қонақтап отыр­ған­дағы шырқы бұзылмаса болғаны сияқты. Ордалы жыланға теңесек, өзімізге өмірі беймәлім жылан жарық­тықтардың обалына қалуымыз мүмкін.
Жұмабай Шаштайұлы тозып таусылуға тақаған жүйенің жүлге құртындай жандана түскен атам заманғыны, адамның әу бастағы осалдығын заманына қолайлы қалыпқа ойысқан құбылысында жілік­тейді.
Бел стансасындағы апасына барып-қайтқан Нұржановтың жанын безек қақтырып, тыным бермей жүрген ар алдындағы арылу азабы ма, жоқ ауқымы тар өзімшіл өкпе ме? Ойлану керек. Өткенге өкініп, өмір бағытын түзей қалды дегенге емеурін білдірсе, қаламгер біртүрлі романтик болып кетер еді. Қал­пы, тұрқы қайсібір сынақ сәттерде мәлім болған Нұржанов, аяқ асты тақтан тайдым екен деп қалайша сүттен ақ, судан таза бола қалмақ? Ол – фантастика. Нұр­жанов өзін тудырған жүйенің «қайыр­лы» өнімі. Төлтума тұқымы. Тұқымқуалау­шы­лықтың зардабын әлі талай ұрпақ тартуы да кәдік.
Шығарманың кез келген тұсынан замана перзенттерінің бойындағы төлтума сипаттар қылаң беріп отырады.
Партияға соншалықты тәнті болған­дай, тәртіпке ғана құл сияқты, әсіресе қай­раткер шенеуніктердің осал тұсы – қу дүние. Ақша мен алтын. Жаппай осы дерт­ке шалдыққан.
Миятбектің әкесінің қарындасын араға жылдар өткенде іздеп барып, кейуананың біртүрлі суық қабақ танытуы сияқты қолайсыздау бұрынғы қазақ ішін­де салтқа сіңе қоймаған құбылыстар еді. Ендігі заман жатсынудың басын осылай байқатады.
Қасында жүрген әйел азаматының ғана емес, ел абыройын ойлаған, ел тілек­шісі болған заманалар да кейіндеп кетіп бара жатқаны қауіпті. Қиын күнде де қақырайып, ошақтың отын өшірмеген аналар дәстүрі берік болған қазақ дейтін халық үшін бұл – қасірет.
Оноре де Бальзак бел алып, дендеп бара жатқан капитал дүниесінің адамзат үшін ауыр зардаптары айқын көрінген ХІХ ғасырдың бел ортасындағы француз қоғамынан осындай сорақы сұмдықтарды көп көрсе, «өркениетке» жел айдаған қаңбақтай екпінмен қуылып қосылған қазақ баласының басынан бақ тайған заманалардағы қаламгер «қауіп еткеннен айтқан» осындай-осындай күйлері болды.
Бальзак сән, жан мен тән рахаты үшін туған әкенің өлігін аттап кетуден қымсын­байт­ын Горио отағасының қыздарын айт­­са, солармен жаны туыс ұрпақ қазақ­тан да ­туды. Жұмабай лама пальтоның тө­ңірегіндегі әңгімені тілге тиек ете отырып, жас буынның беталысынан бай­қалған тосын құбылуларға зер салады.
Өз заманының адамдарын бақылап отырып, барлап отырып, әр сәт, әр әре­кетін егжей-тегжейлі ақтарып жазу, осы­дан тұтас дәуірдің нышандарын айқындау мұратындағы көркемдік жинақтаулар жасаудың әлем әдебиетіндегі озық үрдістерімен үзеңгі қағыстырар шығар­маларға сусап отырған уақыттарда жазылған «Аяз би» романы – қазақ ро­ман­дары­ның тұтас шоғырында қазіргі заман­ғы романның әлеуметтік-психо­логиялық үлгісін дарытуда кеңістік аша келген туынды болды. Уақыттың құбы­лыстары пішіндеген замандас бейнесі барынша өміршең қалпында тұлғаланған шығар­маның тілдік құрылымындағы ынтықты­рып отыратын жан серпілтер тылсым қуат – ана тіліміздің байтақ әлуеті, баянды мәртебесі.
Шығармадағы орталық бейне іргелі адамшылық ұстанымдар жұтап бара жатқан белгілі-бір кезеңнің тұтас қалпы десек те болатындай. Уақытты түрлі дең­гей­дегі лауазымды қызметтегі бірнеше басшының жеке бас сипаттарымен сомдалған образ деңгейінде көркемдік кеңістікке алып шығу үлгісі қазақ әде­биетіне осылай келді.
Жұмабай адамға тән осалдықтарды адам еркінен тыс алақұйын сезім сергел­деңдерін, жан иітер жылы сәттерді барынша натурасымен, батыл жазуға бейім. Ер адамның жаратылыс құпияла­рын ашық-шашық жазу – жазушы Жұ­ма­бай Шаш­тайұлының шеберлік тылсымда­ры­ның бір қыры.
Әлемдік романшылдықта небір үздік үлгілер болғанымен, төл әдебиетіміздің ұлттық төлтума сипаттары қанық өзіндік игіліктерінің орны бөлек.

«ЕЖЕЛГІ ҰЛЫС ТАРИХЫНА» ШОЛУ

Сержан  СӘРСЕНБАЕВ

«ЕЖЕЛГІ ҰЛЫС ТАРИХЫНА»  ШОЛУ

1. АВТОР ТУРАЛЫ АЗ АЯЛ

Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ – 1936 жылы 1 қаңтарда, ҚХР ШҰАР Тарбағатай
аймағы Шағантоғай ауданының Қаракемер ауылындағы малшы отбасында дүниеге
келген. Қазақ. 1956 жылы Шынжаң институты физ-мат факультетін, 1961 жылы
Чаңчұндағы Жилин (Гирин) университеті Физика факультеті радио-электроника
мамандығын бітірген. 1961-1986 жылдары Шынжаң университетінде оқытушы, Қытай
қазақтарынан тұңғыш доцент, кейін келе магистрлер жетекшісі, кафедраның және
информация зертханасының меңгерушісі, деканның орынбасары (1980 жылдан),
проректор (1983 жылдан), ҚХР Электроника қоғамының басалқа мүшесі, ҚХР Азұлт
жазуындағы информацияларды өңдеу қоғамының төрағасы, ШҰАР Ғылым және техника
қауымдастығының тұрақты жорасы, ШҰАР ЖОО кәсіптік қызмет атақтарын аттестаттау
комиссиясының бастығы, т.б. қызметтерді өтеген. Радио-электроника мамандығын құрып
шыққан. Азұлт жазуларын комьпютерде біржақты ету жүйесін жаратып, «Техникалық
Прогрес» сыйлығын алған. «Комьпютер принциптері», «Жартылай өткізгіштік
радиоқабылдағыш», «Магнитофонды радиоқабылдағыш», «Калкулатор» т.б. техникалық
кітаптары жарық көрген.

1962-1966 жылдары “ұлтшыл”, “ревизионист”, “шетелге қашқанның ұлы”, “ақ
маман” сияқты “бөріктермен” көрген саяси қақпайы “Мәдениет Төнкерісінде”
(1966-1976) айдалу, күреске алыну мен мырза қамаққа асқынған Сөкең, бертінгі
Дың Шяупиң саясатынан соң ғана оң көзге түсе бастайды. Ол 1986-1996 жылдары ШҰАР Оқу-ағарту комитеті төрағасының (білім минстрінің)
орынбасары, Оқу-ағартуды зерттеу институтының профессоры (1988 ж), ШҰАР-дың
төтенше үлесі бар маманы (1990), бұған қоса Чяугуаң шығыс ғылымы мен мәдениеті
академиясының мүшесі, ЖОО-ларда білім беруді зерделеу институтының директоры
мен аға зерттеушісі, Үрімжі кәсіптік университетінің профессоры болды. Ал,
1993-2003 жж, 8-және 9-(екі кезектік) Мемлекеттік Халық Құрылтайының
(парламент) депутаты, оның Ұлттар Комиссиясының мүшесі болды. 2005 жылы
Дүниежүзі Қазақтарының ІҮ құрылтайында оның Қауымдастық  Төралқасына мүеше болып сайланды. Қазір ШҰАР
телеуниверситетінің профессоры, ҚР Мұхтар Әуезов атындағы Семей университеті
сықлдылардың құрметті прфессоры.

С.Р.ЖАНБОЛАТОВ 1986 жылдан кейін (минстрлікке келгендіктен лабораториядан
қол үзіп, техникалық мамандығын жалғастыру мүмкіндігінен айрылған соң),
әкімшілік жұмысқа жанай,  өзі жастайынан
құмар болған тарих пен көркем әдебиетке бұрылады. Өткен ғасырдың 90-жылдарынан
бастап, «Үйсін Хикаясы» атты трилогиясы - «Елжау Күнбй», «Саншора Күнбй» және
«Оңғай Күнбй» атты үш романы жарық көреді және «үздік шығарма» сықылды сыйлықтарға
ие болады, ол ҚР да «ХХІ ғасырдағы қазақтың 100 романы» атты бағдарламаға енді.
Сұлтанның бұдан басқа, «Таластағы жанталас» секілді повестері, бес томдық
мақалалар (монографиялық еңбектер) топтамасы, сондай-ақ очерк, әңгіме жинақтары
бар. 2008 жылдан бастап “Біз” дейтін ( «Ес кіру», «Ес шығу», «Ес жию» атты
романдардан тұратын) автобиографиялық трилогиясы жарық көрді. Жуықта
«Атлах-Талас  шайқасы» дейтін тарихи
романды Іле Халық баспасына ұсыныпты. Ол кісі Қытай және Қазақстан жазушылар
одақтарының мүшесі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың бекітуі арқылы 2001 жылы,
ҚР-ның тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай, мерекелік медальмен, 2007 жылы
“Достық” орденімен марапатталған. 2004 жылы ол тағы “Тяншян” әдебиет-өнер
сыйлығының ең жоғарғысы “Үлес” сыйлығымен марапатталды. Сөкең туралы ҚХР дағы
«Шығыс перзенттері» мен «Шынжаң газетінде» ( 1982 ж. 25 ақпан «Заман түлегі»,
2002 ж. , 30 қаңтар «Ғалым жазушы»), ҚР дағы «Қазақ Елі» (1998. шілде. «Мен -
біткен ойпаң жерге аласа ағаш») мен «Егемен Қазақстанда» (2002 ж. 28 желтоқсан. «Өмір сүру
формуласы») таныстырулар бар.

Ескерте кетерлігі – 2003-жылы, әйгілі бесеумен бірге тұңғыш таратылған
«Үлес» сыйлығын иемденуі бұл кісінің өз ортасында зор абыройға иелігін
аңғартады. Ол әйгілі бесеу – кезінде Бұқара Тышқанбаевпен бірге «Қасен мен
Жәмила» кинофилмін жазған, жасаған хәнзу жазушы Уаң Йүйхоу мен Лю Шауу,
ұйғырдың атақты әншісі Паша Ишан мен атақты суретшісі Ғазы Әмет, қырғыздың
атақты манасшысы Юсуп Мамай.

Ол кісінің бұл абыройы кісілігі мен еңбегіне байланысты. Сөкең 1962-жылдан
бері қалам тербеп, Қытайдағы қазақ халқының оқу-ағартуы, тілі, әдебиеті, т.б.
мәдениеттері өңіріне көп еңбек сіңіруде. Сұлтан Жанболатовтың кей мақалалары
(мысалы, арақкештік апатынан айығу; «қос тіл оқытуын», ана тілді мықтап
қорғаған негізде, шынайы қос, тіпті көп тілді ету; қазақ халқының бейзаттық
мәдени мұрасы ақындар айтысын мықтап қорғау мен дұрыс жолға қою, т.б.туралы
жазғандары) бүкіл Шинжяңда зор да оң дүмпу қозғап, Қытайдағы қазақ халқының
дамуына өзіндік мұрындық рөл де атқарып келеді.

Сұлтан - Қазақстанның тәуелсіздік алуын ұзақтан армандаған диаспора
уәкілдерінің бірі. 1985-жылы ШҰАР дағы Су Бейхай сықылды тарихшы ғалымдардың
Қазақстан Ресейге өз еркімен қосылмаған деген мазмұндағы мақаласы Мәскеудің,
соның ықпалы арқылы Қытай ішіндегі ішінара топтың қатты сынына ұшырағанда,
проректор болып тұрған Сұлтан Су Бейхайды қатты қорғап қалған. С.Жанболатовтың
«Үйсін хикаясы» - қазақ елінің мемлекеттігінің арыдан басталатынын көркем
әдебиет арқылы әйгілеген және сол заманға тән дипломатиялық тәжірибе-сабақтарды
пайымдаған.

Сұлтан 1986-1996 жылдары (ШҰАР оқу-ағарту комитетінің төрағасына – ШҰАР
үкіметінің вицепремьеріне орынбасар болып тұрған кезінде, 1989 жылы делегация
бастап Алматыға  барып қайтқаннан соң),
Шинжяң мен Қазақстан ара білім беру өңіріндегі байланысты (Шайсұлтан Шаяхметов,
Шәмша Беркімбаева, Бердібек Сапарбаев, Серік Прәлиев, Қалдарбек Найманбеев
сықылдылармен тығыз сәйкесе отырып) қатты күшейтті. Ана бір жылы, Қытайдан 1500
баланың ҚР ға оқуға келетіні сол тұс. Бұл өз кезегінде көші-қонға да зор әсер
етті. Сұлтан екі ел байланысын дұрыс та пайдалы, тату да тең жолмен дамыту
жақтарынан ҚР дің Қытайдағы елшілеріне (Мұрат Әуезов, Қуаныш Сұлтанов, Жәнібек
Кәрібжанов, Икрам Адырбеков және қазіргі елші Нұрлан Ермекбаевтерге) және
консулдарына ыстық ықыласты дұрыс қолдау көрсетіп келді. Сұлтан әр рет Қазақстанға
келіп қайтқан сайын, Қазақстан дамуын Қытай жаққа таныстыратын мақалалар жазып
жариялап тұрады. Қазақстандағы маңызды шараларға (Абайдың 150 жылдығы, Мұхтар
Әуезовтың 110 жылдығы, т.б.) жақсы тартуларымен келді және он неше жылдан бері
өзінің жеке блогы арқылы да қазақстанды үгіттеуде.

2.АВТОРДЫҢ ЕРТЕДЕГІ ҮЙСІН ҰЛЫСЫН ЗЕРТТЕУІ

Профессор Сұлтан
Рамазанұлы жастайынан тарихқа, әдебиетке құмар болыпты. Бірақ тәртіпке
бағындырған компартяның орналастыруы бойынша талай жыл физикамен айналысқан.
Айналысып қана қоймай, ол саладан да недәуір нәтижелерге қол жеткізген. Сонда
да қаламгерлік қырын күшейтуді ұмытпаған. Оның тырнақалды еңбегі (1962 –жылы жариялаған)
«домбыра физикасы» (ғылыми очерк) болсын, одан кейінгі (1979 жылы жариялаған)
«хас сақтары» (ғылыми фантастикалық әңгіме) болсын ұлт тарихын қамти жазылған
дүниелер.

Сөкең, «Үйсін
хикаясы» атты тарихи трилогияны жазу үшін, 1980 жылдардың басынан тартып,
қазақты құраған басты тайпалардың бірі ежелгі (б.з.д. 2 және б.з.1
ғасырларындағы) Үйсін мемлекетінің тарихына қатты үңіледі. Батыс пен шығыстың
ежелгі тарихи деректері мен бергі заман тарихшыларының зерттеулерін зерделей
келе, трилогияның қаңқасын сол деректердің шындыққа жанасымды тұстарымен құрап
шығады. Осы негізде оған «ет», «тамыр», «тері» жапсырып, «қан» жүгіртіп, «киім»
кигізіп, сөйлетеді.

С.Жанболатовтың
алғашқы атын «Үйсіннама» деп қойған мына еңбегі «Ертедегі ұлыс тарихы»  - осы отыз жылдық зерттеуінің жемісі.

Бұл зерттеу
барысында Сұлтанның мына тараптары қатты ес қатқан:

Бірінші, аса ұлтжандылығы, ұлт тарихына деген күшті қызғындығы;

Екінші, түп бітіміндегі шыншылдығы, жалтақойлықтан аулақтығы;

Үшінші, физика мен математикалық дәлелдеу дағдыларынан
қалыптасқан, мәселелерді ыспаттауға қатаң логикалық, деректік, жүйелік,
иландырғыш талаптар қойғыштығы;

Төртінші, қазақ ғана емес, қытай, ұйғыр тілдеріне жетіктігі мен
татар,түрік, орыс тілдерінен хабарлы болуы;

Бесінші, университет кітапханалары ғана емес, интернеттен толық
пайдалана алатыны;

Алтыншы, аса еңбекшілдігі;

Жетінші, білім аясының (гуманитарлық, техникалық, ...білімдерді
қамтыған) кеңдігі; т.б.

Автор бұл зерттеуге және аталған еңбекке зор мақсатпен келген. Оны автордың
: «Ежелгі үйсіндер туралы жазылған деректер өте маңызды. Ал, оларды толық көру,
дұрыс оқу, дәл түсіну, әділ пайдалану одан да маңызды. Бүгінге шейін, бұлардың
ішінде бір-біріне қайшы көзқарастар мен қалам ізі түспеген тұстардың аз
еместігі де шындық. Сондықтан да, ежелгі Үйсін мемлекетінің, дұрыс ниетті және
жауапкершілігі күшті нағыз ғалымдардың бүгінге дейінгі зерттеулерінің дұрыс
табыстарына таянған, неғұрлым толық та айқын, жүйелі де сенімді арнайы тарихы
қатты қажет болып отыр» дегенінен-ақ байқауға болады.

Соның үшін автор ежелгі үйсіндерге байланысты
мәселелерден мына тұстарға баса шұқшиған:

«А. Үйсіндердің этногенезі. Ежелгі үйсіндердің арғы тегін
іздестіру және олардың бергі дүниеге ұласымын талдау[1].

Ә. Үйсін ұлысының Ғұн қағанатынан тәуелсіздік алу
себептеріне қатысты таласқа[2] лебіз білдіре келіп, оның
б.з.б. Ⅱ - Ⅰ ғасырда заманына сай ірі де күшті мемлекет болғанын
гоографиясы, демографиясы, экономикасы, қорғанысы, мәдениеті, дипломатиясы
арқылы дәлелдей түсу.

Б. Үйсін ұлысының ыдырауына талдау жасап, басты себебін
ашу.

В. Үйсіндердің Түрік қағанатына қарағанға шейінгі
тіршілігінен қысқаша мағлұмат беріп, оның ұшты-күйді жоғалып кетпегенін
дәлелдеп, өзге тайпалармен байланысын (соның ішінде басым бөлігінің қазақты
құрағанын) айқындау».

3.«ЕРТЕДЕГІ ҰЛЫС ТАРИХЫ» ТУРАЛЫ

Меніңше, «Ертедегі
ұлыс тарихы» - ертедегі Үйсін Мемлекетінің жүйелі тарихы мұқият та байсалды
ғылыми зерттеулер негізінде баяндалған тұңғыш шығарма.

Бұл еңбек қысқаша кірісссөзден соң, бес бөлімнен
тұрады:

 Бірінші бөлімде, Үйсін ұлысы шаңырақ көтерген
Ұлы Дала сөз болып, бұл даланың арғы тұрғыны сақтардың тегі, құрамы, дамуы,
мемлекеттік құрылымға жеткені баяндалады.

Екінші бөлімде, осы даланың тумасы үйсіндердің түрік текті сақтар екені, олардың алғашқы мекені, Мөде тәңірқұтқа бағынуы, артынан Елжау
күнбидің тәуелсіздікке беттеуі және оның себептері сөз болады.

Үшінші
бөлімде, тәуелсіз Үйсін ұлысының б.з.д. 2-1 ғасырлардағы кешірмелері,
демографиясы, жағрафиясы, түзімі, экономикасы, мәдениеті баяндалып, оның бұл
өңірде ең күшті мемлекет болғаны айтылады.

  Төртінші бөлімде, Үйсін елінің сыртқы
және ішкі себептер салдарынан ыдрап, Үйсін атты мемлекет ретінде тарихи
сахнадан түсуге беттеуі, бірақ өз құрамындағы тайпалардың өсіп-өне келе өзге
шаңырақ көтергені, сол беті өзге (м. Дулат, Албан, т.б.) атпен тарихын жалғасыты
жазғаны айтылады.

 Бесінші бөлімде, қажетті қосымша
мәліметтер берілген.

Менің
байқауымда, Үйсін ұлысына қатысты таласты тақырыптардан бұл еңбек шешкен немесе
шешуге дем берген бірнеше басты мәселе мыналар:

Бірінші,
авторша айтқанда, «Жуыққа шейін адамзаттың төркіні туралы пікір екі ұдай еді. Өткен ғасырдың 70 жылдарынан
басталған “Һауа болжалы” 1980 жылдардағы әр құрлық адамдарының DNA сына
жүргізілген зерделеулер арқылы күшейді. ... Сонымен жуықта, Комбриж университетінің
генетика факультетіндегі антрополог, профессор Франсис Барокс сияқты ғалымдар, ...
зерттеу қорытындыларын: “Адамзаттың этногенезі жайлы талас толастады. - дей
келе, - Осызаман адамзатының тұқияны Африкадан келген, сосын жаһанды иелеген
дейтін фактіге күмандану қиын” деп тұжырды. Барокстардың пікірінше, мөлшермен 70-80 мың жылдың алдында
солтүстік-шығыс африкалықтардың (мысалы, эфиопиялықтардың) дене бітімі
осызамандық адамдар деңгейіне толық жеткен. Сосын тез өсіп-өнген олардың көбі,
өз жұртынан әлемге аттанып, әр тұстағы алғашқы жерліктердің (олар белгісіз
себептен не осы ата-бабаларымыздың қолынан құрыған сықылды) орнын басып, дүниені иелеуге кіріскен. Бұдан 10 мың жыл
бұрын бұл зор көлемді жабал көшке айналған. ... Демек, бүгінгі ғылыми
зерттеулердің нәтижесі арғы замандағы Ұлы Даладағы қалың тайпалардың арғы
аталарының өңшең Африкадан көшіп келген саф қара нәсілділер екенінде дау жоқ
деп отыр. Олар бертін келе ішіп-жем мен сыртқы ортаның ықпалынан өңшең саф ақ
нәсілдіге өзгерген. Бұл олар үшін екінші кезең есепті еді. Үйсіндердің тегі -
ең алдымен осы ақтар. Ал, бұл ата-бабаларымыздың үшінші кезеңі - ақ пен сарының
араласбасына (метистенуіне) өзгеруі бертінде басталған. Осыны білмеу кей
адамдарды археологиялық табыстардан шыққан ақ нәсілді сүйектерді, бүгінгілерге
жолатпай, қателесуге, тіке қазіргі еуропалықтарға итеруге апарып жүр».

Екінші,
Хән тарихнамаларындағы қазіргіше «У Сүн» деп оқылатын екі иероглифтің (乌孙) арғы бергі тарихын зерделей келе, оның атам заманда да,
өзгеше емес, тұпа-тура «У Сүн» (демек «Үйсін») болып оқылатынын дәлелдеген.

 Үшінші, Үйсін ұлысының ыдырауы Хән әулеті
ұзатқан қыздың тақ таласына араласып, аяғында «орда төнкерісін» жасауынан
басталғанын, осыдан соң Хән әулетіне одан бұрын да бағынбаған Үйсін елінің Хән
әулетінен мүлде аулақтап кеткенін ыспаттайды.

Төртінші, көне тарихтардан айқын дәлелдер мен деректерді тізе
отырып, үйсіндердің «Үйсін» атымен де, құрамындағы тайплар (Дулат – Түркеш –
Сарыүйсін, Иөбән – Албан, т.б.) атымен де жалғасты өмір сүре келе, Түрік қағандығына
қосылғанын баяндайды. Мұның арты, әрине, оның өзге ұлттарды құрауға, денінің
қазақты қалыптастыруға қатысуы болмақ.

Ескертулер:

1. Бұл еңбекті орысшаға аударып жарияласа жақсы болар еді.

Оның төте жазушасы мен ханзушасы Қытайдан шықпақ.

1. Автор бұл еңбегін ең алғаш төрт ғалымға (Қытайдағы Жақып

Мырзаханов пен Шадыман Ахметке, Қазақстандағы Нәбижан
Мұхаметхан мен Мәмбет Қойгелдіге көрсетіп, олардың пікірін алып өңдегенін, тек
олар қысқарт деген тұстардың (кіріспе мен түрік қағандығына қосылғаннан соңғы
баяндаудың) автор мен баспа ара ұғыспаудың салдарынан сол беті басылып кеткенін
айтады және соңғы екі ғалымнан кешірім сұрайды.