Сұлтан Рамазанұлы ЖАНБОЛАТОВ
ҮЙСІННАМА (1 
БЕСІНШІ БӨЛІМ
ҚОСЫМШАЛАР
1.ТӘҢІРҚҰТТАРДЫҢ ХРОНИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШІ
(б.з.б. 209-б.з. 216жж. Ыдырағаннан соңғы әміршілерден тек
Үйсінге байланыстылары ғана алынды)
Аты - жөні Биліктегі
жыл саны Биліктегі
жылдары
Иероглиф Қазіргі
оқылуы Ескіше
оқылуы Өзгеше
нұсқасы әдебиеттерде
头曼 Тоумән Түмен Тяумюән Б.з.б.? –
209 жж.
冒顿.
头曼 Маудүн Тоумән Бақтұғ,
Бөдүн Моду Мөде, Мете, Боғда 36 Б.з.б. 209 - 174жж.
老上.
稽粥.
冒顿 Лаушаң
Жижоу
Маудүн Леузаң Аға
(Ро Шат) Бағдұрхан,Кейүк 14 Б.з.б. 174 –161жж.
军臣.
老上 Жюнчын
Лаушаң Гүнзен,
Күнзен Күн
Күйік Қаюқ 36 161-126жж.
伊稚斜
(军臣之
第) Ійжышие
(Жюнчынның
інісі) Едиза Ежен-
ше Ечықса 13 126-114жж.
乌维.
伊稚斜 Ууи Ійжышие Ағе,
Аға У би
Еженшеұлы Қараби 10 114-105жж.
詹(乌)
师庐儿. 乌维 Жәншылуер
Ууи Асело,
Аслан Ушылу
Убиұлы Қаншыер
Қарабиұлы 4 105-102жж.
句黎湖
(乌师庐
儿继父) Жүйлихоу
(Жәншылуердің Өгей әкесі) Құлеке,
Хулеға Құлеке 2 102-101жж.
且鞮侯
(句黎
湖第) Чиедихоу
(Жүйлихоудың
інісі) Сатеғо,
Сатығ Шетқу 6 101-96жж.
狐廘姑.
且鞮侯 Хулугу
Чиедихоу Ғалүкка Құлеке
Шетқуұлы 12 96-85жж.
壶衍鞮.
狐廘姑 Хуянди
Хулугу ҚағянтекҚағантек Қоянды
(Янты) 18 85-68жж.
虚閭权
渠
(壶衍鞮
第) Шүйличуанчюй
(Хуяндидің
інісі) Құлық-
уанқа 9 68-60жж.
握衍朐
鞮.屠耆堂 Оянчюйди
Тучитаң Оғянғұ-
тек
Дөкей-
даң Дагейдаң Дөкейдаң 3 60-58жж.
呼韩邪
(嵇侯珊).
虚閭权渠 Хухәншие
(Жихоушән)[ ]
Чюйличуанчюй Қағанза,
Хағания
Қоғышар Қағания
(Жықұс),
Керғұсан 28 58-31жж.
致支 Жыжы
(Хухәншиенің
Ағасы) Тезек[ ] Тезек
(Құтұш) 23 58 - 36
复株累
若鞮
(雕陶莫
皋).
呼韩邪 Фужулейроди
Дяутаумогау
Хухәншие
Бүкдолу
нақтек
(Деуту-
Макку)
Хухән-
шие 12 31-20
搜谐
若鞮
(且靡胥,
复株累第) Соушероди
Чиемишүй
(Фужулейроди-
дың інісі) Шөген-
ақтек
(Самек-
са) 9 20-12
车牙若鞮.
且莫车
(搜谐第) Чыяроди
Чиемочы
(Соушенің інісі) Каңан-
ақтек
(Самега) 5 12-8
乌珠留
若鞮(囊
知牙斯). 且莫车 Ужюлюроди
(Наңжыясы,
Чыяның інісі) Адолу-
нақтек
(Саң-
деңас) Етжияс
Қаған
ияұлы 22 Б.з.б. 8 - б.з. 13
乌累若鞮.
咸(乌珠
留第) Улейроди
Шиән(Ужю-
людың інісі) Алу-
нақтек,
Ұлы-
нақтек Ғым 6 Б.з. 13-18
醢落
户逐鞮 Хайлоулужуди Хылаң
Шер-
дүктек Би 38 18-56
乌(呼)都
而尸
道皋若鞮. 舆(乌累第) Удурдаугауроди
Юй (Улейдың
Інісі) Ғаде-
Нешдегу
Нақтек 29 18-46
乌达鞮
侯.
乌(呼)都 Удадихоу
Хоудуұлы Адет-
тееғо Ұдатқұ 46
蒲奴
{乌(呼)
都第[ ] Фуну
(Хоудудың інісі) Бана Панұл 46-?
优留单于 Юлю Ілу Ұлы ? - 87
。。。（优
留异母兄） ... (Юлюдың өгей
Шешелік інісі) 88 - 91
於除鞬
单于 ЮйчуЖян
(Жоғарғының
інісі) Ағдакен Атахан 91 - 93
逢侯。
屯屠何[ ] Фыңху
Түндөхы Бөңғо 94 - 118
休兰户
逐鞮侯 Шюлан
Хоужудихоу Хюлан Шердүктеғо Құян ? -... 126...
-?
呼厨泉[ ] Хоучучуан 195 - 216
1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН КҮНБИЛЕРІНІҢ ХРОНИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШІ
(Иреоглифтегі, ескіше оқылудағы соңғы ат – әкесінің аты не лақабы)
КҮНБИЛЕРДІҢ АТЫ-ЖӨНІ БИЛІК ҚҰРҒАН
ЖЫЛДАРЫ
(б.з.б. жж.)
Иероглиф-
шесі Ескіше
оқылуы Бүгінгі
оқылуы Әдебиет-
терде
难兜靡 Нәнду би Нәндоу ми[ ] Нәнді би ? - 177 не175
猎骄 昆弥. 难兜 Лапкөк
күнби Нәнду Лиежау
күнми Нәндоу Елжау[ ]
(Алыпкөк)
күнби 178 не 176 - 104 (ісжүзінде158ж. шамасынан -104ж)
岑陬 昆弥
军须 Семзеу күнби Күнсүй Сынзоу күнми
Жүншүй Саншора
күнби
Жөнші[ ] 104 - 94
翁归 昆弥.
(肥王) Оңғай күнби
(Фейуаң) Уыңгүй ми
(Фейуаң) Оңғай
Күнби
(Етжеңді хан)[ ] 94 - 60
泥靡. 岑陬
(狂王) Нейби Семзеу
(Аусархан) Ни ми.
Сынзоу
(Куаңуаң) Нәби күнби[ ]
60 - 53
乌就屠. 翁归(小昆靡) Азоқда
Оңғай
(Шяукүнби) Ужюту.
Уыңгүй
(Шяу күнби) Өжет
53 - 33
(кіші күнби)[ ]
元贵靡. 翁归(大昆靡) Нуангүт би
Уыңгүй Юангуй ми
Уыңгүй Өңкей күнби
53 - 51
(Ұлы күнби) [ ]
星靡. 元贵 Сеңби Өңкей Шиңми Юангуй 51 - 33
(Ұлы күнби)
雌栗靡. 星 Селет би
Сең Ціли ми Шиң 33 - 16
(Ұлы күнби)
拊离. 乌就屠 Бұла Азоқда Фули Ужюту Бұла Өжет[ ],
Бөрі Өжет 33 - 30
(кіші күнби)
安日. 拊离 Анет Бұла Әнры Фули[ ] Анет Бөрі 30 - 17
(кіші күнби)
末振将. 拊离 Бұдженсан
Бұла Можынжяң[ ]
Фули 17 - 12
(кіші күнби)
伊秩靡. 大乐 Ететби Датлок Ижыми
Далы 16 - 01 (б.з. 09)
(Ұлы күнби)
安犁. 安日 Анле Анет Анли Әнры 12 -...
(кіші күнби)
3. ҚАЗАҚТЫ ҚҰРАҒАН БАСТЫ ТАЙПАЛАР
Қазақша
аты Қытайша қазіргі
атының Қытайша бұрынғы
аттары Өзге аты
немесе
ескертулер
Жазы-
луы оқылуы
Ұлы жүз –
Үйсін 大玉兹-
乌孙 Дайүзі –
Усүн 大月氏-
乌孙
1. Шігіл[ ] Жікіл,Шығыл
2. Жалайыр 扎剌亦儿 Жалаійер Мекрейіл,
Қабылан
Сырманақ
Шуманақ
Бірманақ
3. Қаңлы 康里 Каңли 康居Каңчюй, Каңға Қоғам,
Кангүй
Қанкөжек
Келдібектің сары қаңлысы
Келдібектің қара қаңлысы
4. Албан 阿勒班 Алыбан Йұрпан, Йөбан Чубан, Алып
ел(бан), Адбан, Атман
Сары
Шыбыл
5. Суан 苏万 Суан
Бай суан
Дай суан
6. Дулат 杜拉特 Дулаты 咄陆 Дулу, Далу,
Дұғлат
Ботбай 布特拜 Бутыбәй
Шымыр 契莫尔 Чиемоер
Сиқым 斯依克姆 Сыійкыму
Жаныс 加尼斯 Жянисы
7. Шапырашты 恰普拉什特 Шапу-
лашыты
Асыл
Шыбыл
Екей
Еміл
Есқожа
Айқым
8. Сіргелі 色尔格勒 Сыергылы
Байжігіт
Шалдар
Айтбозым
Қарабатыр
Батыр
Жайдақ
Жаңабай
Елібай
Тутаңбалы
Қойшылы
Қаракөңірдек
Ақкөңірдек
9. Шанышқылы 千希克勒 Чянши-
кылы Қойылдыр
Балық
Күрпік
Дарқан
Саңырау
10. Ысты 俄斯特,
依斯得 Ысыты Ысық,
Қаңлы
Тілік 提力克
Ойық
11. Ошақты 乌沙克特 Ушакыты
Байлы Байназар
Қоңыр Қойназар
Аталық Бекназар
Тасжүрек Ақназар
12.Сары үйсін 撒里乌孙 Сали усун 突骑施,
Түргеш
Қалша
Жақып
13. Қатаған 哈塔甘 Хатаган Қойылдыр,
Қатақин
14. Жалайыр 扎拉亦尔 Залаійер
Ортажүз -
Тарақты 中玉兹-
塔拉客特 Жоңйүзы -талакыты
1. Арғын 阿尔根 Аергін Басмыл
Бес мейрам
Жеті момын
2. Найман 乃蛮 Нәйман
Теріс тамғалы
Сарыжомарт Ергенекті
Төлегетай
Сүгірші
3. Керей 克烈 Кылие Майқы
Ашамайлы
Абақ
4. Уақ 瓦克 Уакы
Жантелі
Жангелді
5. Қоңырат 弘吉剌惕 Гоңжилати
Жаманбай
Аманбай
Жетімдер
Божбан
Саңғыл
Байдар
Жандар
Құлыншақ
6. Қыпшақ 克普恰克 Кыпучякы 钦蔡
Қара қыпшақ
Құлан қыпшақ
Қытай қыпшақ
7. Тарақты 塔拉客特 Талакыты Ноқта аға
Кішіжүз –
Табын(Алшын) 小玉兹-
阿里钦 Шяуйүзы-аличин
1. Байұлы 拜乌勒 Бәйулы
Адай 阿达依 Адай
Алшын 阿里钦 Аличин Ноқта аға
Жапбас 贾普把斯 Жяпубасы
Алаша 阿拉沙 Алаша
Байбақты 拜巴克提 Байбакыти
Беріш 别热什 Биерышы
Масқар 马斯卡尔 Масыкаер
Таз 塔孜 Тазы
Есентемір 叶山铁木尔 Иешантиемуер
Ысық 俄斯克 Есыкы
Қызылқұрт 克孜勒库尔特 Кызылыкуерты
Шеркеш 契尔克什 Чиеркывшы
2. Жетіру 节特茹 Жиетыру
Табын 塔本 Табын Ноқта аға
Тама 塔玛 Тама
Кердері 克尔德热 Кыердыры
Керейт 克烈依提 Кылиеәйты
Жағалбайлы 加嘎勒拜勒 Жягалыбайлы
Телеу 铁列乌 Тиелиеу
Рамадан 拉马丹 Ламадан
3. Әлімұлы 艾里木 Әйлиму
Қаракесек 喀喇克色克 Калакысыкы
Қарасақал 喀喇萨卡勒 Каласакалы
Төртқара 托尔特喀喇 Туоертыкала
Кете 克特 Кыты
Шөмекей 硕莫克依 Суомокыій
Шекті 契克特 Чикыты
Бұл кестеде, қазақ халқын құрауға қатысқан, бірақ тарихнама не шежірелерде, өзі емес, бұтарлары не өзгерген аты кезігіп, өзі тарихтағы бұл атымен кезіге бермейтін тайпалар [қарлық(葛逻禄), телы (铁勒), т.б. ] аталмады.
4. ЖЫЛНАМАЛЫҚ КӨРСЕТКІШ
«Үйсіннамада» сөз болған этностардың өзара мейлінше араласқанын сіз төмендегі астаң-кестеңнен-ақ сезе аласыз:
Б.з.д. 1500 жылдары Орал мен Еділ жақтағы ариандар артына қайтып, Ұлы Дала мен Иран үстіртіне оралды.
Б.з.д. 558 жылы Персия мемлекеті шаңырақ көтеріп, біртіндеп Мысырдан тартып Орта Азияға шейінгі өңірге үстемдік орнатты.
Б.з.д. 324 жылы Гректер Персия мемлекетін құлатты. Орта Азия Селеукия (塞琉古) қарамағындағы бір бөлік болып қалды.
Б.з.д. 250 жылы тәжіктер мен ауғандар тәуелсіздік алып, гректердің Бактрия мемлекетін құрды.
Б.з.д. 247 жылы парсылар дербес болып, өздерінің Арсак (Парфия) мемлекетін құрды.
Б.з.д. 170 жылы Ұлы жүз ауып келіп Бактрияны басып қалды. Сақтардың бірталай тайпасы оңтүстікке ауып, қалғаны өзара сіңісе бастады.
Бұл кезде, Үйсін, Қаңлы, Соғды, Ферғаналар қатар өмір сүрген елдер еді.
Б.з. 91 жылы Ғұндар Хань қысымынан батысқа ауды. Бір бөлігі Орта Азияда қалып, бір бөлігі Каспий маңына (аландар жаққа) тартты.....
Б.з. 375 жылы ақғұндар (厌达) оңтүстігіндегі Соғдыға келіп, Кушан империясы мен Сасанилар Персиясын құлатып, Үндіні басып алып, құдіретті эфталит (厌达) мемлекетін құрды.
Б.з. 420 жылы Сянбилердің бір бұтары Нөнендер күшейіп Орта Азияны тізгіндеді. Алан жеріндегі Ғұндардың тағы бір бөлігі Еуропаға тартты...
Б.з. 552 жылы Түрік қағанаты Нөненді қиратты. Нөнендердің Ергене дариясына барғандары Шығай (Шыуей, 室韦), Ляу (辽) өзені жаққа барғандары Қытай (契丹) атанды. Ұлы Даланың Орта Азияны кіндік еткен өңірі Түрік дүниесіне айналды. Ең бастысы түріктер, мәдениеттегі басымдылығы арқылы, ұзақ өтпей-ақ, бұл өңірдегі Сақ ұрпақтарының түрік тілді еместерін де ассимиляциялап, түріктестіріп жіберді.
Б.з. 639 жылы Таң империясы Түрік қағанатын құлатты. Орта Азия Араб, Таң және Тибеттің көкпарына айналды. Алайда түріктесіп болған ұлы далалықтар бұларға ассимиляция болғаны жоқ. Түрік беті қала берді.
Б.з. 870 жылы Түрік тайпалары қайта бас көтеріп Қарахан (喀喇汗) сықылды мемлекеттердің шаңырағын арт-артынан көтере берді...
ПАЙДАЛАНҒАН БАСТЫ ӘДЕБИЕТТЕР
司马迁《史记》.
班 固《汉书》
«辞海» («Сөз теңізі». 1999 ж. жалпыластыру нұсқасы).
«Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері». 1том. Алматы. Дайк-Пресс.
«Қазақ мемлекеттігінің тарихы». ҚР БҒ минстрлігі Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты. Алматы. 2007.
Мұқаметханұлы НӘБИЖАН. «Қазақ тарихының өзекті сәселелері». Павлодар. 2010.
Мырзаханов Жақып. «Қазақ халқы және оның салт-санасы». Шынжаң халық баспасы. 1992.
Шадыман Ахметұлы, т.б. «Ежелгі үйсін елі», Шынжаң халық баспасы, Үрімжі. 2005.
Шадыман Ахметұлы, т.б. «Ұлы түрік қағанаты», Шынжаң жастар-өрендер баспасы, Үрімжі. 2006.
«中国大百科全书. 民族. 总论».
“哈萨克族简史”. 2007. 民族出版社
«Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясы».
Су Бейхай - 苏北海. 《哈萨克族文化史》, «西域历史地理», «Қазақ мәдениетінің тарихы». Шынжаң халық баспасы. 2005. 220 б.
Уаң Биңхуа, Уаң Миыңжы. «Үйсін туралы зерттеу». Іле халық баспасы. 2009 (王明哲, 王炳华.《乌孙硏究》，新疆人民出版社).
Матсуда Хисао (松田寿男) «古代天山历史地理学研究».
白鸟库吉. «乌孙考».
Һанс - Жоахим Климкейт «Die Seidenstrasse» (ханзушасы «丝绸古道上的文化»).
Уаң Жылай. «Оттұра Aсия тарихы». 1том. Ұйғырша.
Лин Гань - 林幹. «近六十余年（1919——1984）国内突厥史研究评述»(《民族研究》1985年06期).
Иүй Тайшан - 余太山《塞种史研究》.
Ғәйрат Абдұрахман. «论吐火罗与贵霜的关系» (http: //www. xjass. com. 2009. 05. 20).
Сүн Жиән - 孙健. «说说 “匈奴”这个词的起源» (国学网).
Иылмаз Өзтұна. «Buyuk turkye tarihi». Стамбул. 1983.
Тян Уейжяң (田卫疆) «关于新疆诸民族起源、形成问题研究方法的一点思考».( http: //www. xjass. com. 2008. 12. 10).
Әлімғазы Дәулетхан. «Хұн-түрік-қазақ тарихын зерттеу мәселелері». Алматы. 2005.
Нығмет Мыңжанұлы. «Қазақтың қысқаша тарихы».
Чян Бочуан - 钱伯泉. «乌孙和月氏在河西的故地及其西迁的经过» (《敦煌研究》1994年04期).
W•M•麦高文著(Mc Govern)：《中亚古帝国——斯基泰人与匈人及其在世界历史地位的研究》，北卡罗来纳大学出版社1939年版.
W•M•麦高文著，章巽译：《中亚古国史》，中华书局.2004年版.
Ғалым Жұмашұлы. «Қазақ халқы және қазақ жазуы жөнінде», (Туған тіл альманағы. 2009. №3).
《山海经•海内南经》.
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі».
«Тарихи Рәшиди». 1том.
《蒙古族通史》，内蒙古社科院历史所, 民族出版社，2001年.
Ханеда Тоуру. «西域文化史». 二章. 新疆人民出版社. 1981.
Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. Алматы. 1992.
松田寿男. «古代天山历史地理学研究».
Мың Фанрын. «Бесбалықтың Тарихи Жағрапиясы» ( 孟凡人：《北庭史地研究》).
К. А. Ақышев: «1954 жылғы Іле археологиялық экспедидциясының жұмысынан есеп» және К. А. Ақышев, Г. А. Кушаев: «Іле айдынындағы Сақ пен Үйсіннің байырғы мәдениеті». 1963 жыл. Алматы.
Уйнама. Үйсін баяны.
Сүйнама. Түріктер баяны. 1973.
Көне таңнама. 194 бума (1).
《新唐书•西域传》.
С. Аманжолов. «Қазақ тілінің тарихы мен диалектология мәселелері». Алматы. 1960.
Қазақстан Тарихы. Алматы, Дәуір, 1994.
Қазақ Совет энциклопедиясы.
Әлкей Марғұлан. «Таңбалы тас жазуы».
Тұрсын Жұртбаев. «Дулыға».
Санжар Аспендияров. «Қазақстан тарихының очерктері». Алматы.1994.
Жақып Жүнісұлы. Іленің тарих - шежіресі.
Раззақ Мәтнияз. «西域翻译史».
Ораз Исмайлов. « Әлем тарихындағы жалайырлар». Алматы. 1999.
Жанұзақ Әкім. «Түркі өркениеті негізіндегі қазақ идеясы». Алматы. 2007.
Сәйден Жолдасбайұлы. «Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан». Алматы. 1995.
Шадыман Ахметұлы: «Йұғұрлар туралы жалпы түсінік» Үшінші халықаралық түркология конгресі Бүгінгі түркологияның өзекті мәселелері, 2009, 18-20 мамыр; «Массагеттер және Баянгол жазбалары», «Шынжаң қоғамдық ғылымы». 1999. №1; «Йұғырлар және олардың ру-тайпалары», Шынжаң қоғамдық ғылымы, 2009 жыл №3; «Күн сөзінің төркінінен», Тіл және аударма, 2008, №1.
МАЗМҰНЫ
КІРІССӨЗ ..................................................................................1
БІРІНШІ БӨЛІМ. ҮЙСІН ҰЛЫСЫ
ШАҢЫРАҚ КӨТЕРГЕН ҰЛЫ ДАЛА ..........................5
1. Дүние тарихының өте маңызды бөлігі...........................6
2. Ежелгі Үйсін ұлысы – мемлекеттік құрылым...............12
ЕКІНШІ БӨЛІМ. ҮЙСІННІҢ ТЕГІ МЕН ОҒАН ТЕКТЕСТЕР.................................15
1. Үйсіндер – ұлы даланың тумасы –.................................16
2. Үйсін ұлысы Ғұн қағанатындағы бір бау еді ................38
3. 乌孙 дегенді дұрыс оқу мен
дәл аудару туралы ............................................................54
4. Үйсіндер түрік текті ........................................................59
5.Үйсін ұлысының алғашқы мекені ...................................72
6.Үйсін ұлысының Мөде тәңірқұтқа бағынуы ................. 78
7.Елжаудың тәуелсіздікке беттеуінің себептері ............... .86
ҮШІНШІ БӨЛІМ. ТӘУЕЛСІЗ ҮЙСІН ҰЛЫСЫ ......................... 90
1. Үйсін ұлысы б.з.д. ІІ-І ғасырларда ................................. 92
2. Үйсін мемлекетінің демографиясы мен географиясы..112
3. Үйсін мемлекетінің түзімі ..............................................124
4. Үйсін мемлекетінің экономикасы ..................................135
5. Үйсін мемлекетінің мәдениеті ........................................147
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ.ҮЙСІНДЕРДІҢ ТАРИХИ
САХНАДАН ТҮСУІ................166
1. Үйсін елінің ыдырауы ......................................................167
2. Үйсіндер жоғалған жоқ ....................................................182
3. Үйсіндердің Түрік қағанатына қосылуы ........................191
БЕСІНШІ БӨЛІМ. ҚОСЫМШАЛАР ..................................................198
1. Тәңірқұттардың хроникалық көрсеткіші ........................199
2. Ежелгі Үйсін күнбилерінің хроникалық көрсеткіші .....203
3. Қазақты құраған басты тайпалар .....................................206
4. Жылнамалық көрсеткіш ...................................................212
ПАЙДАЛАНҒАН БАСТЫ ӘДЕБИЕТТЕР...........................................213