ТАРИХТАҒЫ ҚАСІРЕТТІ ҚАСИЕТТЕУ – ПАРЫЗ

ТАРИХТАҒЫ ҚАСІРЕТТІ ҚАСИЕТТЕУ – ПАРЫЗ

Өткен ғасырдың 30-шы жылдары қазақ халқының жүрегіне өшпес жара салды, сейілмес үрей ұялатты. Қариялардың аузынан: «Сендер тоқшылық заманда бейбіт өмір сүріп отырсыңдар, соның қадірін біліңдер», – дегенді жиі естиміз. Бірақ осы сөздердің арғы жағында қазақ халқының қиын да қасіретті тағдыры жатқанын көп ұғына бермейміз. Себебі, біз аштықтың не екенін көрмей өскен ұрпақпыз. Дегенмен, сол зұлматты жылдардағы аштықтан бұратылып, қынадай қырылған халықтың күңіренісін, жазықсыз «сатқын» атанып, атылған құрбандарды, олардың қайғысын ұмытпауға тиіспіз. Сатқынның ұрпағы деген желеумен қазақтың қаншама боздақтары қуғын-сүргінге ұшырады. Оларға көрген қорлықтарын ішінде тұншықтырып ұстау, шындықты жасырып, әркімге жалтақтап өмір сүрудің қаншалықты ауыр болғанын айтып жеткізу мүмкін емес. Жылдар өткен сайын көп нәрсені ұмытып бара жатқандаймыз. Бүгінгі ұрпақ тарихты аңыз тұрғысынан қабылдайтын секілді.
Аштық және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай ғалым, әдебиеттанушы, саясаттанушы, тарихшы және философ мамандармен әңгіме өткізген едік.

--------------------------------------------------------------------------------

Тұрсынбек Кәкішұлы,
әдебиеттанушы, сыншы:

«Қазаққа ұлтжандылық, ұлтын сүю жетіспейді»

Біз жақсы болсын, жаман болсын, өтірік болсын, шын болсын, сол ескі жолмен жүріп келе жатқан елміз. Сондықтан социализм заманында көрген қорлықтарымызды айтуға жүрексінеміз. Неден қорқатынымызды өзі­міз де білмейміз. Ал енді, аштық пен қуғын-сүргін жайындағы Талас Омарбековтың зерт­теулері дұрыс. Басқалары киногерлер, т.б. осы салада жүргендер бір нәрсені көреді де содан өрбітіп алып кете береді. Ал Талас талай ел­дер­дің ар­хивтерінде болып, өте құнды дерек­терді жинап, түбегейлі еңбек жасағанын бі­ле­міз. Сондықтан біз көп жағдайда Талас­тың ой-пі­кір­леріне ойыс­қанымыз теріс болмас.
Мұндай қиын жағдайға қазақ халқы қа­лай тап болды дегенге келетін болсақ, бая­ғы­да Орталық Партия Комитетінің хатшысы Нұрымбек Жангелдин басшы болған тұста «Қазақ ұлт болып жетілмеген халық» дегенді айтқан. 1957 жылдардан бастап, Рах­манқұл Бердібаев және Орталық Партия Комитетінің жанындағы Партия тарихы институтының бірнеше қызметкерімен бірге, қазақ тілін, қазақ мектебін, мәдениетін жоқ­таған мақалалар жазған едік. Соған байланысты 1957жылы 10 желтоқсанда Орталық Партия Комитетінің керемет қаулысы шықты. Ол қаулы «Қазақ мәдениетін одан әрі өр­кен­детейік» деген атпен шықты. Бірақ оның бар­лығы біздердің жазған мақа­ла­лары­мыз­дағы кеткен қателіктерді айту, сөйтіп барып жөнге салу мәселесі еді. Ұлт болып жетілмеген халық дегеннен кейін күні бүгінге дейін ұлт­тық идеология жөнінде қаулы-қарар қабылдай алмай жүрміз. Ұлттық идеология халықтың сана-сезімі біріккен уақытында қалыптасатын дүние. Отаршылдар, әсіресе, орыс отаршылдары сонау Петрдан бастап әдейі бытыратып, бүлдіріп, қазақ халқының басын бірік­тір­меудің амалдарын жасады. Тағы бір айта ке­те­тін жайт, ашаршылық қолдан жасалған дү­ние емес. Ол жағдайды солай алып келген би­лік. Әсіресе, колхоздастыру кезінде қазақ­тың малын тартып алып, аштыққа ұшырату Голощекиннің саясаты деп жатырмыз ғой, шындығына келгенде отаршылдардың бая­ғы­дан бергі ұстанып келе жатқан саясаты. Оны мықтап жүзеге асырған Коммунизм бол­ды.
Қай тарихымыз болмасын түгел бұр­ма­лан­ған. Басқаның көзімен, басқаның ойымен жазылған. Өзімізге керекті нәрселерді, тари­хымыздағы болған трагедияларды ұмытып кететін кездеріміз өте көп. Көп жағдайда көріп тұрған іске емес, сөзге сеніп жатамыз. Ал отырықшы халықтар өзінің тарихын деректерге сүйеніп жазады. Біз де қазақ жырауларының еңбегін шығарып, «Жырау және тарих» деген зерттеу жасасақ, иә болмаса «Қазақ хандығы құрылғанға дейін­гі қазақ тарихы, одан кейінгі қазақ тарихы, совет заманындағы қазақ тарихы» де­ген тарауларды жеке-жеке жазып, ел-жұ­рт­­қа жеткізсек, оның барлығын терең ғылыми түрде архивке негіздеп отырып айтсақ, біздің санамызды өсіріп-жетілдіретін еді. Қазаққа ұлтжандылық, ұлтын сүю же­тіспейді.

– ХХ ғ. 30-ж. Қазақстандағы ашар­шы­лық, қуғын-сүргін секілді нәубетті оқиғалардан сабақ алдық па? Осындай трагедия Украинада да болды. Олар бұл оқиғаларды әлемдік деңгейде еске алу шараларын жариялады. Біз оны қан­шалықты жоқтадық, ескердік?

Алтай Тайжанов,
философия ғылымдарының докторы, профессор:
– Жалпы, бір оқиғадан адамның түгел­­дей дерлік сабақ алуы деген пікір қате. Бұл ретте аталмыш кезеңдегі траге­диялық оқиғаларды халық санасына сабақ алардай етіп сіңірдік пе, оның қайталан­бай­тын­дай алғышарттары жасалды ма десек, әңгіме басқа. Мүлдем ескермедік деуге болмас. Оған дәлел – 31 мамырды қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні деп жариялау, сол кездің тарихи шын­дығын бейнелейтін деректі және көркем фильм­дердің, әдеби, деректі шығарма­лар­дың, арнайы зерттеу жұмыстарының жүргізіліп, ғылыми конференциялардың өт­кізіліп отыруы. Ал толықтай ескердік деу, сыпайылап айтсақ, шындыққа сәйкес келмейді. Бұл күнді жалпы жұртшылық сезінетіндей етіп санаға сіңіру, жаппай насихаттау өте төмен деңгейде. Мысал ретінде, осы күнгі те­леа­р­на­лардағы бағдарла­маларды қараңыз­шы. Елеп-ескеріп жатқан хабарлар ішінара бірен-саран арналарда болмаса, жоқ, сол баяғы ойын-сауық, көңіл көтеру, арзан күл­кілік шоу. Аза тұту, еске алу күніне мүл­­дем ұқса­майды. Бұған тиісті шаралар ұйым­дастырып, арнайы қадағалау жасап жатқан тараптар мүлдем үнсіз. Сіз айтып отырған нәубеттерге ұқсас – Түркиядағы армян халқының қырғынға ұшыратылуы, еврейлердің Холокостқа ұшырауы, ха­лықтардың күштеп депортациялануы, т.б. секілді жайлар тарихта өте көп. Олардың барлығы да бұл күнді аза тұтады, еске алу шараларын ұйымдастырады. Әрі мем­ле­кет­­тік деңгейде, тіпті әлемдік деңгейде елеп-ескеріледі. Украинадағы 1932-1933 жылдардағы аштық «Голодомор» (Ұлы аштық) деген атпен әлемге танытылды. Қазақстандағы аштық тек біздің елге ғана аян, өзге елдердің тарих оқулықтарында «мұндай аштық жағдайлары Қазақстанда да болды» деген бірер сөйлеммен шек­те­леді. Украинаның Жоғарғы Радасы 2006 жылы оны украин халқына жасалған «геноцид» деп жариялап, ал 2010 жылдың 13 қаңтарында оған кінәлі 7 адамды
(И.Сталин, В.Молотов, Л.Каганович, П. Постышев, С.Косиор, В.Чубарь, М.Хатаевич) айыпты деп таныды. Оның құр­бан­дарының санын кейбір деректерге қара­ғанда 7 млн.-дай адамға дейін, ал АҚШ Конгресінің Комис­сия­сының есебі бойынша 7 млн. 200 мың адам деп таласа-тармыса зерттеп жатыр. Біз болсақ, жоғарыда аталғандай, бір ауыз сөзбен «ескеріп» қана тынамыз.

Гүлмира Сабденова,
тарих ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті:
– Қазақ халқы мен украин халқының тарихындағы осы мәселені зардабы мен қасіреті жағынан ұқсас деуге болады. Екі елдің және осы кезеңнің тарихын зерттеу­ші шетелдік мамандардың ғылыми ізде­ніс­те­рінде ортақ тұжырымдар мен пайымдаулар да байқалады. Маман­дардың көп­шілігі ашаршылықтың негізгі себебі – азық-түліктің жеткіліксіздігі деп түсіндіреді де, оған алып келген бірнеше себептерді атайды. Олар: шаруалардан малды кәм­пес­келеу, жұт, егін мен мал шаруа­шы­лық­тарындағы келеңсіздіктер, ұжым­дас­тыру зардаптары, жоспарлау, есепке алу және бақылау жүйесінің кемшін тұстары, ресурс­тарды бөлуде жіберілген олқылық­тар, т.б. де­генмен, аталып отырған зұлмат әр ха­лық­та әр­қилы өтті, әр елде өзінің зардаптары әркелкі болған еді. Оған жергілікті факторлар, сыртқы және ішкі жағдайлар, т.б. әсерін тигізді. Біздің елде болған ашар­шылық зардаптары туралы отандық тарихшылар біршама жазды да. Алайда, ұзақ жылдар жабулы түрде келген ашар­шы­лықтың сан алуан қырлары тәуелсіздік жыл­дарында ғана қарас­тырыла бастады. Ал Украинада ол үдеріс бізге қарағанда, әлдеқайда ерте бас­талған еді. Оны қозға­ған Ерікті украин­дардың Бүкіләлемдік Кон­гресі еді. 1985 жылы 13 желтоқсанда АҚШ Президенті Р.Рейган әкімшілігі Украинадағы 1932-1933 жылдардағы ашар­шылық зардаптарын зерттеуге 400 мың доллар қаржы бөлді. Комиссия үш жыл­дай жұмыс істеп, оның 19 пункттен тұратын аз-кем нәти­желері АҚШ Конгре­сінде баяндалды. Бұл шара кеңестік жүйеге, «халықтардың мызғымас дос­тығы» секілді түсініктерге біршама соққы беруі тиіс еді. Дегенмен, мұрағат дерек­теріне қол жеткізе қоймаған зерттеушілер толымды ақпарат жинастыра ала қойған жоқ, іргелі зерттеулер шығара қоймады. Кейіннен Украина өз тәуелсіздігін алған соң, жергілікті зерттеушілердің еңбектері жарық көрді де, бұрын беймәлім болып келген көп жобалардың мән-жайы ашыла бастады. Нәтижесінде 2006 жылы Ук­раи­на­ның Жоғарғы Радасы «голодоморды» ук­раин халқына жасалған «геноцидтік акт» деп таныды.

Гүлшат Нұрымбетова,
саяси ғылымдарының докторы, профессор:
– ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ халқының тарихында күрделі де өзара қайшылықты ауыр кезең. Қазан төңкерісі, Азамат соғысы, соғыс коммунизмі саясаты, жаңа экономикалық саясат, күшпен ұжымдастыру, орталықты индустрияландыру және т.б. үдерістер Қазақстанды қиын жолға түсірді. Исі қазақтың басына түскен зұлмат – 1932 жылғы әйгілі ашар­шылық та кеңестік әміршіл-әкімшіл билік жүргізген күштеп отырықшыландыру мен ұжымдастыру саясатының нәтижесі.
Қазақстандағы ашаршылық ақиқатын айтуға, жазуға кеңестік цензура тыйым салғаны белгілі. Бірақ халық қасіреті ұлт жадынан бір сәтке де өшкен емес. Қазақ-
с­тан Тәуелсіз мемлекет болып жариялан­ған­нан соң ғана 30-жылдардағы ашар­шы­лық қасіреті мемлекеттік деңгейде қа­­рас­тырыла бастады. Нәубеттің себеп­те­рі мен көлемін, оның зардаптарын ай­қын­дау мақсатында 1991-1992 жылдары арнайы Парламенттік комиссия құрылып, жұмыс істеді. Комиссия жұмысы нәти­же­сінде көлемді ғылыми баяндама, жеке қорытынды әзірленді. Ол 1992 жылы газет беттерінде жарияланды да. Комис­сияның анықтауы бойынша ашаршылық құр­бан­да­рының жалпы мөлшері болжаммен 2 млн. 200 мың адам.
2012 жылы 31 мамырда Астана қала­сын­да ашаршылық құрбандарына ар­налған ескерт­кіш-монумент ашылды. Осы­ның өзі біздің өткенімізге деген құрметімізді аңғарт­қан­дай. Қазақ­стан­дағы ашаршылық мәселесі қа­зақстандық ғалымдардың назарынан тыс қалған емес, зерттеліп, ғылыми баға­лан­ды, зерттеу әлі де жалғасуда. Ашар­шы­лық мәсе­лесіне арналған құжаттар жи­нағы шығып жатыр. Дегенмен, бұл іс-әре­кеттерді әлемдік тәжірибені ескере оты­рып, биік деңгейде жалғастыру керек. Айт­пағым, осы бағыттағы ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алудың әлемдік үдерістеріне қатысуымыз қажет.

– КСРО құрамындағы барлық елдер аштықтың зардабын тартты ма? Қа­зақ­станнан өзге Орта Азия мемле­кет­те­рін­де аштық зардабы аса ауыр болған жоқ, тіпті болмады деген пікір де бар ғой...
Гүлмира Сабденова:
– Негізінен, ашаршылық зардаптарын КСРО-ның бірқатар өңір­ле­рі басынан кешірді. 1931 жылы Батыс Сібір, Қазақ­стан, Орал, Еділ бойында қуаң­шылық орын алды. 1932 жылы өнім өн­діру одан сайын құлдырап кетті. 1933 жы­лы Мәскеу, Ленинград сияқты қа­ла­­ларда азық-түлік тапшылығы сезіліп жатты. Дегенмен, Украина, Қазақстан, Солтүстік Кавказ жерлері бәрінен де көп зардап шекті. Мәлімет берушілердің айтуына қарағанда, қазақ халқының біразы іргелес өңірлерге арып-ашып жеткен, жете алмағандары жолда сұлап жатқан, тіпті Алматыға жетіп осында қайтыс бол­ған­дары да мыңдап ұшырасады. Оңтүстік қа­зақтарының біразы Ташкентке барып, сонда жан сақтаған көрінеді, кейіннен жағдай дұрысталған соң көпшілігі қайтып келген. Мұны менің атам үнемі айтып оты­ратын.
Алтай Тайжанов:
– Бір кездері «Ташкент – город хле­б­ный» деген фильм болды. Осының өзі біраз нәрсені айтып тұр. 1931-1933 жыл­дар­дағы аштықтың алғышарты онан көп ертеректе жатыр. Отарлау саясаты ар­қылы қазақ жерінің байлығы мен кең­дігіне қызыққан, оны империялық мақ­саттарға пайдалануға тырысқан саясат ХVII-ХIХ ғасырларда бастау алады. Дегенмен, оны түбегейлі жүзеге асыру боль­шевиктердің ғана қолынан келді. Көш­пенділердің ғасырлар бойы пайдаланып келген территориясы, қазақтар үшін кең-байтақ емес, тек маусымдық мал жайылымы ғана. Ал отырықшылықпен ай­налысқандар үшін ғана ұшы-қиырсыз көрінеді. Оны жергілікті халықтан босату үшін, «ұжымдастыру», «астық даярлауды ұлғайту» жоспарын орындау, Ресейдің орталық аймақ­тарын­дағы «жұмысшы бауырларға көмектесу» деген ұрандар арқылы түрлі науқандар ұйымдас­тырылды. Ал осының ақыры аштық, репрессия, қуғын-сүргін, т.б. әкелмей қой­майтын еді. Осының бәрі арқылы сол кездегі билік ақырғы нәтиже – қазақ жерін жергілікті халық пен дәстүрлі шаруашылықтан босатуға әкелді. Бос жатқан жерді өз мақ­са­тына пайдалануға барлық мүмкіндіктер туды. Олардан соң, «ГуЛаг» жүйесінің бір бөліктері болып табылатын «КарЛаг», «СтепЛаг», «Алжир», т.б. лагерьлер өлкесіне айналдыру, соғыс жылдары депортация­лан­ған халықтарға арналған орын, социалис­тік құрылыстың екпінді ошақ­тары, т.­б.­мақсаттар жүзеге асырылды. Ал Орта Азиядағы өзі оты­рықшы халықтардан жер алу мүмкін емес, сондықтан олардың дәстүрлі өмір сүру салты (уклады) бұзыла қойған жоқ, оларда Қазақстандағыдай, Украина­дағыдай айтарлықтай зұлмат та болған жоқ.

– Аласапыран жылдары қазақ тарихы репрессияға ұшырап қана қойған жоқ, қазақ руханияты да дағдарысқа ұшырады, құлдық сана қалыптасты. Соның зардаптарынан қашан, қалай арыламыз?
Гүлшат Нұрымбетова:
– Құлдық санадан, рухани мешеу­ліктен арылу оңай шаруа емес, одан бір сәтте, бір жылда құтыла алмаймыз. Оған уақыт керек, ұрпақ алмасуы керек. Ең бастысы, еркін ойлауға, әрекет етуге бағыттайтын мемлекеттік саясат қажет. Қазақстан дамыған озық елдермен араласып, кірігу­де. Бұл өз кезегінде елі­міздегі демокра­тия­лық құнды­лық­тарды, құқықтық мемлекет қағидаттарын терең­детіп дамытуға мүмкіндік беретін бірден-бір жол. Осы жағдайлар арқылы құлдық санадан, рухани мешеуліктен арыламыз. Сондай-ақ, ұлттық буржуазия қалып­тас­қанда, ел байлығы өз өкіл­дерінің қолына тигенде, халықтың құлдық, тәуелділік санасы да әлсірейді.
Алтай Тайжанов:
– Тарихтың бұрмалануы елді басқарып отырған саясатқа байланысты. Кезінде Ресейдің тарихы да Екатерина патшайым тұсында қайта жазылып, мүлдем басқа арнаға бұрмаланғаны секілді Кеңестік дәуірде де тарих бұрмаланды, тіпті жаңа­ша сипат алды. «Түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік» деген ұран тарихта да, әде­биет­те де, өнерде де, жалпы идеологияда орын алды. «Ұлы орыс хал­қының, ком­мунис­тік партияның, марк­сизм-ленинизм идеяларының арқасында қазақ – қазақ болды, бишара көшпенді халық отырықшы болғасын ғана көзі ашылды» – деген пікір күні кешеге дейін, тіпті кей­біреулер үшін бүгінге дейін басты қағида болды. Тарихты қайта жазу үшін оның бұрынғы беттерін өшіру қажет. «Интернационал» әні есіңізде болса, «...старый мир разрушим, до основания, а затем, мы наш новый мир построим...» деген сөздер арқылы бұрынғыны түп-тамырына дейін құртып, «пролетарлық мәдениет» құру ұлттық тарихты да айналып өтпеді. Жоға­рыдан таңылған идео­ло­гияға, төменгі деңгей бағынып, ал қай­сы­бірі оны өз мақсаты, карьералық өсуі, бәсекелестерін тұқырту немесе жою үшін «алақайлап» қарсы алып, енді бірі оны «дұрыс та, сара жол» деп ұғынып, бар күш-жігерін осы іске арнады. Ал қарсы бол­ған­дар, болмаса тарихты сақтауға ұмтыл­ған­дар қудаланды, атылды, қа­мал­ды. Сондықтан атақты ұлт зиялыларын құрту ұзақ жылдарға созыл­ған реп­рес­сияға әкелді. Қаймағын алған көк сүт құнарлы­лы­ғын жоғалтқаны секілді ұлттық мә­де­ниет пен өнер де сапасын, шынайы кел­бетін, мәнін жоғалтты. Сон­дық­тан ре­п­­рес­­­сияны тек тұлғаларға қа­тысты емес, тіл­ге, ділге, мәдениетке, тарихқа, өнерге қатысты зұлмат деп түсінген жөн.
Қалған «көк сүт» бірі қорыққаннан, бірі надандықтан, жандайшаптық пен жағым­паз­дықтан «құлдық психологияға» мойын бұр­ды, тіпті ұрпақтарын да солай тәр­бие­леді. Онан құтылу үшін тағы да ұлттық, тіпті ұлт­шылдық идеясын қайта жаңғырту, келер ұрпақты сол санадан арылту механиз­мін жасау қажет. Ұрпақ алмаспай, оған дұрыс ұлттық тәрбие беретін азаматтарды билік басына әкелмей, нағыз зиялыларды жарыққа шығармай, ол сірә, қиын болар.
Гүлмира Сабденова:
– Әлбетте, тарих алдында жауапкер­шілікті бірінші болып зиялы қауым сезінеді. Дегенмен, оның кеңестік мемлекет сияқ­ты алпауытқа қарсы тұруға қауқары болмады. Ашаршылық зардабынан ұлтымыз­дың жартысына жуығы қырылып кетсе де, зиялы қауымның арқасында біраз құн­ды­лық­тарымызды, рухани мәдение­ті­міз­ді сақтап қалдық. Дегенмен, аталып отырған зұлмат, одан кейінгі жылдары орын алған соғыс зардаптары құлдық санаға рухани мешеу­ліктің орын алуы­на итермелегені де рас. Мұндай ке­лең­сіз санадан құтылу үшін бірінші кезекте өскелең ұрпақты ұлттық тарихпен, тіл­мен және ділмен сусындату қажет деген ойдамыз.

– Бір идеяның, оның ішінде ұлттың өз билігін өзіне алу идеясын басып-жан­шу, бүкіл халықты құрбанға шалу Қа­зақс­танда неге ерекше болды?
Алтай Тайжанов:
– Бұған жаңа жоғарыда айтылып кет­кендей Қазақстанды біртұтас кеңестік со­циалистік құрылыстың бір бөлігіне ай­нал­дыру мақсаты себепші. Кезінде Мұс­тафа Шоқайлар ұсынған «Тұтас Түркістан» идеясы сол кездегі билікті қатты қорқытты. Ойлаңызшы, дербес саясаты, дербес идеясы, өзіндік шаруашылық уклады бар территория, өзге түркі тілдес халықтармен бірігіп кетсе, Империя маңызын жоғал­тар еді. Сол себепті де, түркі жұртының өзегі саналатын ел мен халықты дәрменсіз етіп қою, оны Орталыққа тәуелді ету көп нәрсе бер­ді. Оның басшылығын дәрменсіз, халқын қуатсыз, мәдениетін құнарсыз ет­сең, жері де, байлығы да сенікі. Билігін Орталыққа тәуелді ету, өз билігін өзіне бер­меу, ал халқын қырып-жою арқылы ұлан-ғайыр территория мен оның бай­лы­ғын емін-еркін пайдалану – міне, осының бар­лығы да КСРО үшін аса маңызды еді.
Гүлшат Нұрымбетова:
– Кезіндегі КСРО құрамына кірген Қа­зақстаннан басқа республикаларда да қуғын-сүргін болды. Оның салмағын, зардабын, ауқымын атылған адамдардың санымен емес, халықтың сағының сынуымен, құлдық сананың, қорқақтықтың,
үр­ей­дің орнығуымен, тоталитарлық билеп-төстеудің жүгенсіздігімен бағалауымыз керек. Бұл тұрғыдан келгенде Қазақс­танның басқалардан ерекшелігі жоқ деп ойлаймын.
Гүлмира Сабденова:
– Қазақстан аумағы үлкен әрі ұлан-ғайыр. Өткен ғасырдың 20-30 жылдары Бірінші дүниежүзілік соғыстан, Азамат соғысынан кейінгі жылдары әбден жал­тақ болып қалған халық көресіні көрді ғой. Қалай болғанда да елдің дамуындағы, халықтың өсіп-өркен­деуін­дегі маңызды роль атқаратын басты факторлардың бірі «территория» болып табылады. Қазақ­стан­ның табиғи байлықтары, ауыл­шаруашылық секторы, демографиялық ерекшеліктері, ауылдар мен аудандар арасындағы әлсіз байланыс секілді көптеген жайттар белгілі жағдайда халықтың құрбан болуына әсе­рін тигізген де болуы мүмкін. Сондай-ақ, Қазақ елін Орталықтан келген өзге ұлттар өкіл­дерінің басқаруы да кері әсерін тигізді. Олар халықтың тілін, ділін, мәде­ние­ті мен жосық-жоралғыларын, тұрмыс-салтын білмегендіктен, кейбірі тіпті мен­сін­бе­гендіктен «ұр да жық» саясат ұстанды. Қазаққа қазақтан басқаның жаны ашы­май­тындығы белгілі ғой.

– Ел басындағы жұт пен қаралы күн­дер бейнесі прозада, поэзияда, деректі және көркем фильмдерде көрсетіліп жүр. Алайда, сол шығар­ма­ларда ауыр күн­дердің нақты шындығы толық ашыл­мағандықтан, олардың бүгінгі ұрпаққа тартымдылығы жоқтай көрінеді...
Алтай Тайжанов:
– Бұл нәубет пен зұлмат, көркем және деректі шығармаларда аз айтылған жоқ. Әлі де айтылып, жазылып жатыр. Мәселе оның халық жадына қаншалықты сіңіріліп, қаншалықты насихатталуында жатыр. Бізде осы жағына кешенді түрде мән берілмейді. БАҚ беттерінде, оқулықтар мен арнайы бағдарламаларда кеңінен айтылып, жұртшылыққа ой салып, өткеннің қайғысына күйзелтіп, ұлттық, мемлекеттік деңгейде қолға алынбаса, амалсыздан ауызша баяндау, тек бұрынғы өтіп кеткен аңыз тұрғысынан ғана ұғыну болмай не болады?
Сол себепті, кезінде 1993 жылы қа­был­­данған қаулы-қарарларды қайта кө­теріп, кезінде Президент жариялаған «Ұлттық тарих жылын» қайта жаңғырту, 31 мамырды «Ұлттық аза күні» деп жариялап, барлық ойын мен сауыққа тиым салу, ар­найы Заңдық күші бар бағ­дар­лама қа­былдау қажет деп ойлаймын. Ал ондай қа­дамдарға ұлтын сүйе­тін, намысты, рухты адамдар ғана бара алады.
Гүлмира Сабденова:
– Ашаршылық пен қуғын-сүргін туралы қазақ зерттеушілері көптеген еңбектер жазды. Әлі де жаза береді. Түрлі деректі және көркем фильмдер түсірілді. Түсіріле береді де. Дегенмен, әлі де болса бірқатар мұрағат қорларына мамандардың қолда­ры жете қоймай келеді. Бұл ашаршылық пен қуғын-сүргінге шынайы баға беруге кедергі келтіреді. Ресми түрде 31 мамыр «азалы күн» болып есептелгенімен, оны жастардың санасына жеткізіп жатқан ешкім жоқ. Бұл күні мектептер жұмыс істемейді, университет студенттері сессия­ларын бітіріп, практикаға кетіп жатады, тек теледидар мен газет-журналдар ғана хабарлар таратады. Сөйтіп, бұл шарадан өскелең ұрпақ шет қалып келеді деуге болады.
Айта кететін бір жайт, өткен ғасырдың 90-жылдарының басында ашаршылық мәселесі отандық тарихшыларды қатты алаңдатты. Сол кездері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да тарих ғылым­да­ры­ның докторы (ол кезде кандидат) Қамбарбек Атабаев «32-нің зұл­ма­ты» атты үйірме ашқан болатын. Ол үйір­меге тарих факультетінің көптеген сту­денттері қатысты. Үйірме жетекшісі Қ.Атабаев жаз айларында ауылдарына кетіп бара жат­қан студенттерге ауылда­ғы қария­лардан ашар­шылық туралы, осы зұлмат жайында мәліметтер жинастыруды тапсырған болатын. Күзде қайта оралған студенттер Қазақстанның түкпір-түк­пірінен ашар­шы­ыққа қатысты мәлі­мет­тер легін алып келді, онда ашар­шы­лықты көзімен көрген кісілердің естеліктері негізгі құжат ре­тінде жинастырылды. Бүгінгі күні сол кісінің (мар­құмның) ұйымдастыруымен болған осы игі іс-шараны қайта жалғас­тырып, баспадан естеліктерді жарыққа шығару көзделіп отыр. Қазіргі таңда кафедра мүшелері тарапынан барлық естеліктер хатталып, баспаға тапсырылуда. Сол кездері мәлімет берген кісілердің барлығы қазіргі таңда дүниеден озды. Ал студенттер жинаған мәліметтер бірегей де ғаламат дерек­көз­дері болып қалып отыр.
Мәселен, 2011 жылы қарашада АҚШ-тағы Украин ұлттық федеральдық несие одағы «VISA Holodomor» кредит картасын шығара бастады, ол бойынша 1 пайыз сома ақша осы зұлмат құрбандарын еске алу шараларына алынады. Міне, осындай игі іс-шараларды бізде де жүргізсе болады деген пікірдеміз. Сонда ғана бүкіл ел болып өткенді қастерлей аламыз.
Гүлшат Нұрымбетова:
– Мұның бәрін М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Е.Бекмаханов деңгейінде ашсақ, қоғам­дық санада бетбұрыс болары сөзсіз. Дегенмен, саяси қуғын-сүргін құрбан­дарын ресми еске алу күндерінен басқа талай іс-шаралар, ізденістер жүзеге асырылуда. Халқымызға аққан жұлдыздай келте ғұ­мыр кешкен ардақты ұлдарының есімдерін қай­тару әлі күнге дейін жалғасуда. Осы ба­ғытта тарихшылар, қоғамтанушылар, саясаттанушылар тынбай еңбек етуде.
– Әңгімелеріңізге рахмет.

«Дөңгелек үстелді» жүргізген Гүлім НҰРЛАНҚЫЗЫ.